text_structure.xml 262 KB

Edit Raw Blame History

<?xml version='1.0' encoding='utf-8'?>
<teiCorpus xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0" xmlns:xi="http://www.w3.org/2001/XInclude">
  <xi:include href="PPC_header.xml" />
  <TEI>
    <xi:include href="header.xml" />
    <text>
      <body>
        <div xml:id="div-1">
          <u xml:id="u-1.0" who="#komentarz">(Początek posiedzenia o godz. 10)</u>
          <u xml:id="u-1.1" who="#komentarz">(Na posiedzeniu przewodniczą Marszałek Sejmu Stanisław Gucwa oraz wicemarszałek Halina Skibniewska)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-2">
          <u xml:id="u-2.0" who="#Marszałek">Otwieram posiedzenie.</u>
          <u xml:id="u-2.1" who="#Marszałek">Powołuję na sekretarzy posłów Edwarda Chrostka i Macieja Majkuta.</u>
          <u xml:id="u-2.2" who="#Marszałek">Protokół i listę mówców prowadzić będzie poseł Edward Chrostek.</u>
          <u xml:id="u-2.3" who="#Marszałek">Proszę Posłów Sekretarzy o zajęcie miejsc przy stole prezydialnym.</u>
          <u xml:id="u-2.4" who="#Marszałek">Protokół 31 posiedzenia uważam za przyjęty wobec niewniesienia przeciwko niemu zastrzeżeń.</u>
          <u xml:id="u-2.5" who="#Marszałek">Ustalony przez Prezydium Sejmu porządek dzienny dzisiejszego posiedzenia został Obywatelom Posłom doręczony.</u>
          <u xml:id="u-2.6" who="#Marszałek">Czy ktoś z Obywateli Posłów pragnie zabrać głos w sprawie porządku dziennego?</u>
          <u xml:id="u-2.7" who="#Marszałek">Nikt się nie zgłasza.</u>
          <u xml:id="u-2.8" who="#Marszałek">Uważam zatem, że Sejm porządek dzienny posiedzenia, przedstawiony przez Prezydium Sejmu, zatwierdził.</u>
          <u xml:id="u-2.9" who="#Marszałek">Przystępujemy do punktu 1 porządku dziennego: Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej o projekcie ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (druk nr 260).</u>
          <u xml:id="u-2.10" who="#Marszałek">Proszę o zabranie głosu Przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej — Przewodniczącego Rady Państwa posła Henryka Jabłońskiego.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-3">
          <u xml:id="u-3.0" who="#HenrykJabłoński">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Komisja Nadzwyczajna dla przygotowania projektu ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej upoważniła mnie do przedstawienia Wysokiej Izbie rezultatów swej pracy i uzasadnienia proponowanych zmian i uzupełnień w ustawie zasadniczej.</u>
          <u xml:id="u-3.1" who="#HenrykJabłoński">Zanim to jednak uczynię, pragnę przypomnieć tok prac przygotowawczych oraz tu, przed Sejmem, najwyższą władzą Rzeczypospolitej, złożyć w imieniu Komisji gorące podziękowanie wszystkim, którzy jej pomagali w różnych fazach przygotowywania referowanych dziś propozycji.</u>
          <u xml:id="u-3.2" who="#HenrykJabłoński">Kierunek i zakres zmian w Konstytucji zarysowany już został na VI Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz w dyskusjach prowadzonych w czasie kampanii przedwyborczej do obecnej kadencji naszego parlamentu. Konkretyzował się on następnie w pracach Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego, a wreszcie — w najpełniejszym kształcie — w Wytycznych na VII Zjazd PZPR, uzyskując akceptację w poprzedzającej go, organizowanej przez Front Jedności Narodu ogólnonarodowej debacie, w której wzięli udział nie tylko członkowie partii, ale również jej stronnictw sojuszniczych i liczne rzesze obywateli bezpartyjnych. W sumie więc przez ponad cztery lata trwała w naszym kraju wymiana poglądów na temat udoskonalenia ustawy zasadniczej, w miarę upływu czasu coraz bardziej intensywna i wspierana o stale się pogłębiającą analizę społeczno-polityczną. Nie we wszystkich słojach społeczeństwa była ona równie żywa i wnikliwa. Przez dłuższy okres ogniskowała się w aktywie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego oraz naukowych środowiskach prawniczych; tu także najgłębsze było zrozumienie potrzeby zmian w Konstytucji, mimo że w zasadniczej swej treści zachowała ona swe walory polityczne i prawne. Od jej uchwalenia minęło jednak prawie ćwierć wieku, okres ogromnych przeobrażeń we wszystkich dziedzinach życia narodu, toteż nic dziwnego, że ci co byli tych przemian głównym organizatorem i ofiarnym współtwórcą — pierwsi podjęli debatę nad problemem poprawienia i uzupełnienia Konstytucji tak, aby znalazły w niej należyte odzwierciedlenie zarówno dotychczasowe osiągnięcia, jak i strategia motorycznych sił narodu, wytyczająca dalsze etapy rozwoju państwa i społeczeństwa. Przyspieszone tempo przemian w ostatnich latach musiało z natury rzeczy wpłynąć na powstanie w całym narodzie klimatu zrozumienia dla ważności inicjatywy partii i umieszczenia w Wytycznych na VII Zjazd problematyki konstytucyjnej.</u>
          <u xml:id="u-3.3" who="#HenrykJabłoński">W konsekwencji to wszystko co w sprawie zmian w obowiązującej Konstytucji było najważniejsze — a więc wskazanie jej kierunków i zasad, jakimi należało się w poszukiwaniu prawidłowych rozwiązań posługiwać — było w dyskusji najbardziej powszechnej, jaka kiedykolwiek w tym zakresie w naszym kraju istniała, dokonane. Nie ograniczało to, rzecz prosta, praw Sejmu jako ustawodawcy, ale jego prace i wyłonionej przezeń Komisji w wielkim stopniu ułatwiało. Miał on zresztą możność ustosunkowania się do całokształtu dotychczasowej dyskusji i jej wyników. Można uznać, że generalnie je akceptował, powołując Komisję Nadzwyczajną. Pozostawało jej do wykonania trudne i odpowiedzialne zadanie, a mianowicie przejście od ogólnych zasad do sformułowań charakteru prawnego, mogących stać się częścią ustawy zasadniczej, sformułowań krótkich, jak tego wymaga charakter Konstytucji, a jednocześnie precyzyjnych i nie budzących wątpliwości interpretacyjnych. Dlatego też bardzo ważne było, że mogliśmy się oprzeć w swych pracach na całym nagromadzonym w ciągu ostatnich kilku lat dorobku oraz na wydatnej pomocy grona pracowników nauki i wybitnych praktyków z zakresu prawa państwowego.</u>
          <u xml:id="u-3.4" who="#HenrykJabłoński">Na tej podstawie powstał projekt wstępny, podany do wiadomości publicznej oraz rozesłany z prośbą o opinię do wszystkich obywateli posłów, do wielu instytucji państwowych i społecznych oraz do grona prawników w pierwszej fazie prac nie współpracujących z Komisją.</u>
          <u xml:id="u-3.5" who="#HenrykJabłoński">Dało to okazję do powtórnej powszechnej debaty nad naszą Konstytucją, a w szczególności umożliwiło drogą ogólnonarodowej konsultacji znaleźć odpowiedź na najważniejsze pytanie, jakie postawić sobie musiała Komisja, a mianowicie — czy zaproponowane przez nią zmiany i uzupełnienia odpowiadają społeczeństwu. Była to więc zarazem weryfikacja, czy dobrze zrozumieliśmy wyniki poprzednich dyskusji i czy należycie wczuliśmy się w ich treść. Ponadto pragnęliśmy tą drogą wyjaśnić, czy sformułowania, jakimi posłużyliśmy się w poszczególnych artykułach, dobrze oddają nasze intencje, a więc przede wszystkim, czy są jasne i nie pozwalają na fałszywe ich rozumienie.</u>
          <u xml:id="u-3.6" who="#HenrykJabłoński">Obywatele Posłowie! Składam Wam serdeczne podziękowanie za życzliwy stosunek do prośby Komisji i przesłanie swych uwag, spostrzeżeń i propozycji do wstępnego projektu ustawy. Zwracając się do Was o pomoc, Komisja nie chciała pominąć żadnej okazji do udoskonalenia proponowanych poprawek i uzupełnień Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-3.7" who="#HenrykJabłoński">Składam równocześnie podziękowanie instytucjom, które prosiliśmy o opinię. Życzliwe uwagi związków zawodowych, Prezydium Polskiej Akademii Nauk, organizacji spółdzielczych, kobiecych, młodzieżowych itd. wykazały pełną jednomyślność poglądów, przy równo-czesnym dążeniu do możliwie najlepszego ich wyrażania w formie przepisów prawnych.</u>
          <u xml:id="u-3.8" who="#HenrykJabłoński">Trudno mi bez wzruszenia mówić o tysiącach listów i depesz, jakie codziennie napływały do I Sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Marszałka Sejmu, Rady Państwa, Komisji, do gazet, radia i telewizji.</u>
          <u xml:id="u-3.9" who="#HenrykJabłoński">Można tę olbrzymią korespondencję podzielić na kilka bardzo, ale to bardzo nierównych grup. Przytłaczająca większość wypowiedzi wykazywała zrozumienie intencji projektu, akceptowała go, udzielała mu swego poparcia. Wiązało się to bardzo często z odwoływaniem się do dyskusji przedzjazdowej, nierzadko z serdecznymi zachętami do dalszej pracy nad doskonaleniem tekstu i konkretnymi w tym kierunku propozycjami.</u>
          <u xml:id="u-3.10" who="#HenrykJabłoński">Liczebnie bardzo mała jest pozostała część korespondencji, ale wielce zróżnicowana. Dla najmniej licznych, stanowiących niewielki ułamek procentu, debata nad projektem zmiany Konstytucji była tylko pretekstem do zamanifestowania swej wrogości wobec socjalizmu i państwa ludowego.</u>
          <u xml:id="u-3.11" who="#HenrykJabłoński">Nieco większa była grupa tych, którzy nie potrafili wczuć się w intencje projektu, dyskutowali nie z nim, ale z własnymi urojeniami, zwłaszcza gdy wyrywali często nawet nie cały artykuł, a jedno jego zdanie z kontekstu. Ich opinie nie mogły z natury rzeczy zawierać propozycji konstruktywnych, ale w pewnym sensie mogłyby być pomocne, zwracając uwagę na konieczność najwyższej staranności przy konstruowaniu poszczególnych sformułowań. Powiedziałem „mogłyby być”, gdyż w jednych wypadkach odnosiło się to do artykułów absolutnie jasnych i autorzy listów po prostu źle je odczytali, kiedy indziej znów rzeczywiście brak dostatecznej precyzji sformułowań ułatwiał fałszywą, sprzeczną z duchem całości projektu interpretację, ale na te nieprecyzyjne sformułowania zwracali również uwagę ludzie w pełni akceptujący treść, jaką miały one wyrażać.</u>
          <u xml:id="u-3.12" who="#HenrykJabłoński">Nie brakło wreszcie, szczególnie w ostatnich dniach, w miarę nasilania się wrogiej propagandy w niektórych zagranicznych ośrodkach radiowych, listów — jak gdyby na przekór tej propagandzie — atakujących projekt z odwrotnych pozycji i przeciwstawiających się rozwojowi demokracji socjalistycznej w naszym kraju.</u>
          <u xml:id="u-3.13" who="#HenrykJabłoński">W sumie wszystkie te bardzo nieliczne wypowiedzi nie mogły w najmniejszej mierze osłabić wielkiej wymowy listów potwierdzających słuszny kierunek naszych prac. Najwięcej było ich od klasy robotniczej, od załóg fabrycznych, organizacji związkowych, od poszczególnych robotników. Niektóre z nich zawierały ogólne poparcie dla całości projektu, inne odnosiły się do poszczególnych problemów, rozdziałów czy nawet artykułów. Ale wszystkie razem wskazywały, że przedłożona propozycja ma pełne i gorące poparcie klasy robotniczej, że zyskała akceptację naszego narodu.</u>
          <u xml:id="u-3.14" who="#HenrykJabłoński">Czuję się też zobowiązany do podniesienia przed Wysoką Izbą wkładu środowisk prawniczych. Rozpoczęły one naukową dyskusję na temat ustawy zasadniczej przed 4 laty, a w toku debaty przedzjazdowej przygotowały szereg analiz, studiów i referatów, co ułatwiło później przygotowanie wstępnego projektu zmian i uzupełnień Konstytucji. Kilku profesorów prawa, nie posłów, współpracowało przez cały czas z zespołem redakcyjnym Komisji, szereg zaś wybitnych uczonych, którym Komisja przesłała swój projekt wstępny, przygotowało dla niej wnikliwie i starannie przygotowane recenzje. Ponadto Komitet i Instytut Nauk Prawnych PAN zorganizowały specjalną sesję konsultacyjną przy udziale reprezentatywnego grona wybitnych specjalistów.</u>
          <u xml:id="u-3.15" who="#HenrykJabłoński">Wszystkie te prace przyniosły bogaty i cenny dorobek, który wpłynął na ostateczny kształt przedstawionego Wysokiej Izbie projektu ustawy.</u>
          <u xml:id="u-3.16" who="#HenrykJabłoński">Wysoka Izbo! Tak szeroko przedstawiłem dzieje narodzin projektu ustawy, którą mam zaszczyt referować, gdyż w tym zwykłym, prostym opisie widzę lepszy dowód niż wszystkie możliwe teoretyczne wywody, że taki właśnie tok prac nad zmianami i uzupełnieniami Konstytucji był najbardziej właściwy. Dobrze, że dojrzewały one tak długo, bo stały się przez to w toku długich debat własnością powszechną, weszły do świadomości społecznej zanim przybrały kształt projektu ujęć prawnych. Doniosłości tego faktu nie można przecenić. Ustawa zasadnicza w państwie socjalistycznym pełni funkcje niezwykle istotne i wielorakie, chociażby ze względu na swój zakres, gdyż jest — jak już przywykliśmy mówić — nie tylko Konstytucją państwa, ale i społeczeństwa, odzwierciedlając nie tylko ich aktualną rzeczywistość, ale i wskazując dalsze kierunki ich rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-3.17" who="#HenrykJabłoński">Wszystko to tym bardziej podnosi jej znaczenie jako fundamentalnego aktu prawnego, z którym żadne inne nie mogą być sprzeczne. I jeśli udało nam się w ciągu ostatnich lat przyswoić szerokim rzeszom naszego społeczeństwa wiedzę o treści i roli ustawy zasadniczej, przedyskutować z aktywem społecznym niezbędne poprawki i uzupełnienia, uzyskać dla nich masowe poparcie — to możemy stwierdzić, iż uczyniliśmy wiele dla podniesienia kultury prawnej ogółu obywateli, pogłębiliśmy ich świadomą i czynną postawę wobec ich Konstytucji. Równocześnie ta droga demokratycznej konsultacji w toku ponad 4-letniego okresu dojrzewania przedstawionego Wysokiej Izbie do akceptacji projektu ustawy ma i inne wielkiej wagi znaczenie. To przecież ścisła więź z ludźmi pracy i świadomość ich poparcia pozwoliły nam wypracować strategiczne założenia rozwoju naszego kraju, konstruować coraz śmielsze, oparte na nich programy, realizować je coraz pełniej, sprawniej i w coraz szybszym tempie.</u>
          <u xml:id="u-3.18" who="#HenrykJabłoński">Staremu hasłu polskich demokratów „dla ludu i przez lud” nadaliśmy walor codziennego czynu, którym rośnie w siłę najwyższe nasze wspólne dobro — ojczyzna, rośnie zamożność i kultura społeczeństwa, przekształca się i szlachetnieje człowiek, w zbiorowym wysiłku odnajdujący wyższe etycznie motywacje swego działania. Dzięki temu właśnie mogliśmy na bazie wielkiego dorobku lat poprzednich przyspieszyć w ciągu ostatniego pięciolecia proces budownictwa socjalistycznego, zmobilizować wokół wytyczonego przez partię programu wielki patriotyczny wysiłek całego narodu. Dzięki temu mogliśmy stwierdzić z dumą na VII Zjeździe PZPR, że „państwo nasze ma dziś w pełni socjalistyczny charakter”, że wkracza w nowy, wyższy etap rozwoju. I w tym bierze swe źródło pierwsza poprawka, jaką proponujemy w ustawie zasadniczej: „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”.</u>
          <u xml:id="u-3.19" who="#HenrykJabłoński">Wysoki Sejmie! Zanim przejdę do zreferowania dalszych poprawek, zmian i uzupełnień pragnę z całą mocą podkreślić, że niemal wszystkie one stanowią jedną zwartą całość, że tylko z konieczności redakcyjnych wiążą się z różnymi artykułami Konstytucji, ale zrozumieć ich sens można tylko wówczas, gdy traktuje się je łącznie, gdy razem ocenia się to, co mówimy o państwie, o jego celach i zadaniach, o organizacji życia politycznego, o społeczeństwie, o podstawowej jego komórce społecznej — rodzinie, o prawach, wolnościach i obowiązkach jednostki. Są to sprawy nierozdzielne, bo wzajemnie gwarantują swą realność. Dlatego to przecież gdy my, w państwie socjalistycznym, mówimy „demokracja” — to nie chodzi o „demokrację słowa”, lecz o demokrację rzeczywistą, mającą odzwierciedlenie w faktach, w działaniu. Cóż by znaczyło wypisanie w Konstytucji tysiąca słów o wolności człowieka, gdybyśmy go zarazem „uwolnili” od możności pracy i zarobkowania? Moglibyśmy wypisywać tomy o naszym szacunku dla rodziny i byłaby to zwykła blaga, gdybyśmy nie starali się stale poprawiać jej warunków życia, gdybyśmy w miarę rosnących możliwości nie otaczali coraz większą opieką matek i kobiet pracujących. Blagą byłyby deklaracje o równym udziale obywateli we wpływie na losy kraju, gdybyśmy nie rozwijali oświaty i kultury. Gdy mówimy, że człowiek jest wartością najwyższą, że jego dobro jest naszym celem, że pragniemy jego wszechstronnego rozwoju — to mamy do tego prawo tylko dlatego, że stwarzamy równocześnie gwarancje realności tego twierdzenia, przede wszystkim przez nasz ustrój ekonomiczny. To on przecież stwarza materialne warunki dla rozwoju ludowładztwa i sprawiedliwości społecznej, dla równoprawności obywateli i wolności jednostki.</u>
          <u xml:id="u-3.20" who="#HenrykJabłoński">Ale równocześnie, gdy dążymy do możliwie największej aktywizacji społecznej najszerszych mas narodu — wiemy, że będzie to czynnikiem wyzwalania energii i zdolności twórczych przyspieszających rozwój ekonomiczny kraju. Stąd też konieczność problemowego, a nie formalnego rozpatrywania naszej Konstytucji i proponowanych w niej zmian.</u>
          <u xml:id="u-3.21" who="#HenrykJabłoński">Dlatego proszę Wysoką Izbę o wybaczenie, że odstąpię nieco od kolejności artykułów referowanej ustawy. I skoro już zacząłem od określenia ogólnego charakteru naszego państwa, przejdę bezpośrednio do przepisów bliżej je charakteryzujących.</u>
          <u xml:id="u-3.22" who="#HenrykJabłoński">Punktem wyjścia dla poszukiwania odpowiednich sformułowań prawnych był dla Komisji tak oczywisty fakt, jak humanistyczny charakter budowanego przez nas społeczeństwa, oraz to, że umacnianie naszego państwa, które pod kierownictwem klasy robotniczej ucieleśnia wolę i interesy całego narodu, łączy się nierozdzielnie z rozwojem i doskonaleniem demokracji socjalistycznej. Stąd zrodził się projekt artykułu 2b mówiącego, iż „podstawowym celem działalności państwa jest wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego człowieka, coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli”.</u>
          <u xml:id="u-3.23" who="#HenrykJabłoński">Bliższa precyzja zadań naszego państwa zawiera się w stwierdzeniu nowego artykułu 3b, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną”, jak też w propozycji gruntownej zmiany obecnego art. 3, którego dotychczasowe sformułowania nie odpowiadają już obecnemu etapowi rozwoju stosunków politycznych i społecznych. Mówił on bowiem m.in. o tym, że PRL „zapewnia rozwój i nieustanny wzrost sił wytwórczych kraju przez jego uprzemysłowienie, przez likwidację zacofania gospodarczego, technicznego i kulturalnego”, „organizuje gospodarkę planową, opierając się na przedsiębiorstwach stanowiących własność społeczną” oraz, że „ogranicza, wypiera i likwiduje klasy społeczne, żyjące z wyzysku robotników i chłopów”.</u>
          <u xml:id="u-3.24" who="#HenrykJabłoński">Niemożliwe jest dziś utrzymanie takich sformułowań dotyczących przecież innego okresu historycznego. Komisja uznała natomiast, jako znacznie lepiej oddające zadania naszego państwa stwierdzenie, iż „Polska Rzeczpospolita Ludowa:</u>
          <u xml:id="u-3.25" who="#HenrykJabłoński">1) ochrania i rozwija socjalistyczne zdobycze polskiego ludu pracującego miast i wsi, jego władzę i wolność,</u>
          <u xml:id="u-3.26" who="#HenrykJabłoński">2) zapewnia obywatelom uczestnictwo w rządzeniu i popiera rozwój różnych form samorządności ludzi pracy,</u>
          <u xml:id="u-3.27" who="#HenrykJabłoński">3) rozwija siły wytwórcze i gospodarkę kraju poprzez planowe wykorzystywanie i wzbogacanie jego zasobów materialnych, racjonalną organizację pracy oraz stały postęp nauki i techniki,</u>
          <u xml:id="u-3.28" who="#HenrykJabłoński">4) umacnia własność społeczną jako główną podstawę siły gospodarczej kraju i pomyślności narodu,</u>
          <u xml:id="u-3.29" who="#HenrykJabłoński">5) urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej, likwiduje wyzysk człowieka przez człowieka i przeciwdziała naruszaniu zasad współżycia społecznego,</u>
          <u xml:id="u-3.30" who="#HenrykJabłoński">6) stwarza warunki dla stałego wzrostu dobrobytu i stopniowego zacierania różnic między miastem a wsią, między pracą fizyczną a umysłową,</u>
          <u xml:id="u-3.31" who="#HenrykJabłoński">7) w trosce o rozwój narodu otacza opieką rodzinę, macierzyństwo i wychowanie młodego pokolenia,</u>
          <u xml:id="u-3.32" who="#HenrykJabłoński">8) dba o stan zdrowotny społeczeństwa,</u>
          <u xml:id="u-3.33" who="#HenrykJabłoński">9) rozwija i upowszechnia oświatę,</u>
          <u xml:id="u-3.34" who="#HenrykJabłoński">10) zapewnia wszechstronny rozwój nauki i kultury narodowej”.</u>
          <u xml:id="u-3.35" who="#HenrykJabłoński">W stosunku do projektu wstępnego wprowadziliśmy tu nieliczne, ale na pewno słuszne zmiany, wykorzystując złożone w Komisji uwagi.</u>
          <u xml:id="u-3.36" who="#HenrykJabłoński">Oczywiste jest, że tak scharakteryzowane zadania naszego państwa muszą rzutować na odpowiednie korekty sformułowań określających jego ustrój społeczno-gospodarczy, a przede wszystkim na nowe, przepojone głębokim humanizmem ujęcie praw i obowiązków obywateli — o nich jednak mówić będę przy omawianiu odpowiedniego rozdziału.</u>
          <u xml:id="u-3.37" who="#HenrykJabłoński">W pierwszej z wymienionych grup przepisów konstytucyjnych musi znaleźć pełny wyraz podstawowa zasada naszej polityki, mówiąca o współzależności między rozwojem społecznym i gospodarczym. W związku z tym, pomijając szereg drobniejszych zmian, pragnę zwrócić uwagę Wysokiej Izby na niektóre z projektowanych sformułowań.</u>
          <u xml:id="u-3.38" who="#HenrykJabłoński">A więc przede wszystkim proponujemy stwierdzić w art. 7, że „Podstawę ustroju społeczno-gospodarczego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stanowi socjalistyczny system gospodarczy, oparty na uspołecznionych środkach produkcji i socjalistycznych stosunkach produkcji”.</u>
          <u xml:id="u-3.39" who="#HenrykJabłoński">Jak łatwo z porównania starego i nowego tekstu można spostrzec, podkreślono tu „socjalistyczne stosunki produkcji”.</u>
          <u xml:id="u-3.40" who="#HenrykJabłoński">Uznaliśmy też za konieczną modyfikację określenia zasadniczego celu polityki społeczno-gospodarczej. Proponujemy ująć wspomniany artykuł jako „systematyczne polepszanie warunków bytowych, socjalnych i kulturalnych społeczeństwa, stały rozwój sił wytwórczych kraju, umacnianie siły, obronności i niezależności Ojczyzny”.</u>
          <u xml:id="u-3.41" who="#HenrykJabłoński">Oczywiste jest, że to wszystko, co obowiązująca Konstytucja uznaje za mienie ogólnonarodowe, musiało w niej pozostać, ale i tu humanistyczny charakter dokonywanych zmian znalazł odbicie przede wszystkim przez włączenie do tego rejestru państwowych instytucji socjalnych, oświatowych, kulturalnych i naukowych. Takie samo jest źródło nowego przepisu w art. 8 głoszącym, iż „Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia ochronę i racjonalne kształtowanie środowiska naturalnego, stanowiącego dobro ogólnonarodowe”.</u>
          <u xml:id="u-3.42" who="#HenrykJabłoński">Zgodnie też z prowadzoną konsekwentnie polityką naszego państwa proponujemy stwierdzić w nowym art. 8a, że „Przedsiębiorstwa państwowe, gospodarując racjonalnie powierzoną im częścią mienia ogólnonarodowego, realizują w sposób planowy zadania gospodarcze i społeczne. Załogi przedsiębiorstw uczestniczą w zarządzaniu przedsiębiorstwami”.</u>
          <u xml:id="u-3.43" who="#HenrykJabłoński">To ostatnie zdanie stanowi istotne novum w ustawie zasadniczej.</u>
          <u xml:id="u-3.44" who="#HenrykJabłoński">Z zasady współzależności rozwoju społecznego i gospodarczego wynika również proponowane obecnie ujęcie problemów rolnictwa. Treściowo nie różni się ono od projektu wstępnego. Niewielkie modyfikacje sformułowań wynikają z chęci optymalnie precyzyjnego ich ujęcia.</u>
          <u xml:id="u-3.45" who="#HenrykJabłoński">„Polska Rzeczpospolita Ludowa w trosce o wyżywienie narodu — mówimy w projekcie —</u>
          <u xml:id="u-3.46" who="#HenrykJabłoński">1) stwarza rolnictwu warunki zapewniające stały wzrost produkcji rolnej, sprzyjające socjalistycznym przeobrażeniom wsi oraz podniesieniu dobrobytu rolników,</u>
          <u xml:id="u-3.47" who="#HenrykJabłoński">2) dba o właściwe użytkowanie ziemi jako dobra ogólnonarodowego,</u>
          <u xml:id="u-3.48" who="#HenrykJabłoński">3) otacza opieką indywidualne gospodarstwa rolne pracujących chłopów, udziela im pomocy w zwiększaniu produkcji i podwyższaniu poziomu techniczno-rolniczego, popiera rozwój samorządu rolniczego, a zwłaszcza kółek rolniczych i ich spółdzielni, popiera rozwój kooperacji i specjalizacji produkcji, rozszerza powiązania indywidualnych gospodarstw rolnych z socjalistyczną gospodarką narodową,</u>
          <u xml:id="u-3.49" who="#HenrykJabłoński">4) udziela poparcia i pomocy powstającym na zasadzie dobrowolności zespołowym gospodarstwom rolnym, a szczególnie rolniczym spółdzielniom produkcyjnym,</u>
          <u xml:id="u-3.50" who="#HenrykJabłoński">5) rozwija i umacnia państwowe gospodarstwa rolne stanowiące formę wysoko wydajnej, socjalistycznej gospodarki w rolnictwie, wdrażające postęp techniczno-rolniczy i wpływające korzystnie na rozwój całego rolnictwa”.</u>
          <u xml:id="u-3.51" who="#HenrykJabłoński">Zacytowałem nową redakcję tych przepisów, gdyż sam tekst lepiej niż jakiekolwiek omówienie obrazuje, w jaki sposób ogólne zasady polityki państwa znajdują odzwierciedlenie w proponowanych zmianach Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-3.52" who="#HenrykJabłoński">Wysoka Izbo! Nowe ujęcie celów i zadań państwa musi w konsekwencji powodować nową konkretyzację form wpływania obywateli na losy kraju. Jest to oczywiste, bo — jak powiedział na VII Zjeździe Edward Gierek — „patriotyzm, pracowitość, twórcze zdolności Polaków — to największy kapitał naszej Ojczyzny, fundament jej pomyślnej teraźniejszości i przyszłości”. A więc dążność do wszechstronnego umocnienia naszego państwa, nierozłączna z dążnością do rozwoju demokracji socjalistycznej musi się wiązać — używając słów uchwały VII Zjazdu — z dążeniem do „zaangażowania w pracy dla Polski całego twórczego potencjału narodu, wszystkich obywateli”. Ułatwić to powinny odpowiednie przepisy konstytucyjne. Muszą one stwarzać warunki, aby ten „największy kapitał naszej Ojczyzny był należycie spożytkowany, by naród nasz nie stracił tempa w swym marszu ku nowym horyzontom, ku nowym, coraz większym osiągnięciom, byśmy mogli zapewnić naszemu krajowi godne miejsce w świecie”.</u>
          <u xml:id="u-3.53" who="#HenrykJabłoński">Metodę właściwych rozwiązań wskazała nam bez wątpliwości cała dotychczasowa praktyka budownictwa socjalistycznego. Referat programowy na VII Zjeździe partii ujął to w krótkich, ale pełnych najistotniejszej treści słowach: „Polityka dynamicznego rozwoju kraju, polityka budowania pomyślności społeczeństwa i siły socjalistycznej Polski sprawdziła się w praktyce. Jest to polityka słuszna. Będziemy ją więc kontynuować i rozwijać. Wniosek zasadniczy dla partii i państwa — wniosek na dziś i na jutro — to umacnianie więzi z klasą robotniczą, chłopami i inteligencją, z całym narodem”.</u>
          <u xml:id="u-3.54" who="#HenrykJabłoński">Tę samą myśl wyraziła uchwała zjazdowa mówiąc, iż „partia będzie sprzyjać rozszerzaniu udziału w życiu politycznym i społecznym milionów bezpartyjnych Polaków budujących socjalizm”, podkreślając zarazem, że „program socjalistycznego rozwoju Polski i współudział w jego realizacji zespala wszystkich obywateli naszego kraju, niezależnie od ich stosunku do religii” oraz wskazując na rolę Frontu Jedności Narodu jako wspólnej platformy działania partyjnych i bezpartyjnych patriotów.</u>
          <u xml:id="u-3.55" who="#HenrykJabłoński">Pragnąc wyrazić te idee w formie prawnej proponujemy, by Konstytucja stwierdziła w art. 2a, iż:</u>
          <u xml:id="u-3.56" who="#HenrykJabłoński">„1. Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.</u>
          <u xml:id="u-3.57" who="#HenrykJabłoński">2. Współdziałanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu.</u>
          <u xml:id="u-3.58" who="#HenrykJabłoński">3. Front Jedności Narodu jest wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych ludu pracującego i patriotycznego zespolenia wszystkich obywateli — członków partii, stronnictw politycznych i bezpartyjnych, niezależnie od ich stosunku do religii — wokół żywotnych interesów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.</u>
          <u xml:id="u-3.59" who="#HenrykJabłoński">Znajduje w tym sformułowaniu odzwierciedlenie organizatorska i służebna wobec narodu rola partii, a równocześnie podkreślenie, iż Polska Ludowa jest wspólnym dziełem wszystkich polskich patriotów. W majestacie prawa stwierdzając przewodnią polityczną rolę partii, nie przywileje, lecz obowiązki jej wpisujemy na karty Konstytucji. Przypomnieć w tym miejscu warto słowa uchwały VII Zjazdu: „Celem działania partii jest służba wspólnej sprawie Polski i socjalizmu. Partia dąży do zapewnienia Ojczyźnie godnego miejsca w świecie”. „Zjazd podkreśla z naciskiem, że przynależność do partii oznaczać musi przyjęcie szczególnej odpowiedzialności za swój odcinek pracy, za swój zakład i środowisko, za budownictwo socjalistyczne, za Polskę — jej dzień dzisiejszy i pomyślne, bezpieczne jutro”.</u>
          <u xml:id="u-3.60" who="#HenrykJabłoński">Tak więc rozumie swą rolę partia. To ona szła dotąd w awangardzie dokonań narodu, jej członkowie „przewodzili w pracy, nadawali wysoki rytm życiu społeczeństwa”. Tę i tylko tę rolę spełniać pragnie nadal, świadoma swych możliwości i obowiązków, konsekwentna bojowniczka o pełną realizację zasady, że o miejscu obywatela w życiu narodu decydują tylko zasługi w służbie ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-3.61" who="#HenrykJabłoński">Dlatego też cytowany projekt przepisu o partii, stronnictwach politycznych i Froncie Jedności Narodu rozpatrywać należy w ścisłym powiązaniu zarówno z celami, jakie stawia sobie nasze państwo, jak i z nowymi sformułowaniami praw i obowiązków obywateli.</u>
          <u xml:id="u-3.62" who="#HenrykJabłoński">Jest więc słuszne byśmy art. 57, rozpoczynający rozdział 7, a głoszący, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa, utrwalając i pomnażając zdobycze ludu pracującego, umacnia i rozszerza prawa i wolności obywateli” uzupełnili przepisem, iż „Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają równe prawa bez względu na płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasę, wyznanie oraz pochodzenie i położenie społeczne”.</u>
          <u xml:id="u-3.63" who="#HenrykJabłoński">Pozostają naturalnie w Konstytucji wszystkie dotychczasowe przepisy, które bardziej szczegółowo określają zasadę równości praw i obowiązków obywateli, jak również wszystkie konstytucyjne gwarancje tych praw. A więc dla przykładu — artykuły mówiące o równości praw kobiety i mężczyzny we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, o zapewnieniu wolności sumienia i wyznania czy zakazie szerzenia nienawiści lub pogardy, wywoływania waśni lub poniżania człowieka ze względu na różnice narodowości, rasy czy wyznania.</u>
          <u xml:id="u-3.64" who="#HenrykJabłoński">Nowy, wstępny niejako artykuł w rozdziale o prawach i obowiązkach obywateli nie ma bowiem na celu zastąpienia przepisów dotychczasowych, lecz szczególne uwydatnienie i pełne sformułowanie zasady równości obywateli jako fundamentalnej przesłanki wszystkich ich praw i obowiązków.</u>
          <u xml:id="u-3.65" who="#HenrykJabłoński">Tym się kierując, Komisja uznała równocześnie za słuszne podkreślić w tym artykule wstępnym rozdziału 7 związek istniejący między urzeczywistnianiem praw i spełnianiem przez obywateli ich obowiązków wobec ojczyzny. Bez rzetelnego spełniania bowiem obowiązków przez obywateli zapowiedź umacniania i rozszerzania praw mogłaby pozostać bez konsekwencji. Dała temu wyraz Komisja w opublikowanym projekcie wstępnym. Takie ujęcie tego artykułu wywołało liczne a wielce sprzeczne reakcje. Komisja otrzymała tysiące listów popierających ten artykuł. Traktować je jednak należało jako poparcie dla zawartej w nim zasady, a nie dla jej sformułowania. W szczególności zwracano uwagę na moralne aspekty sprawy i jej znaczenie wychowawcze.</u>
          <u xml:id="u-3.66" who="#HenrykJabłoński">Równocześnie jednak trudno było nie przyznać racji jednemu z wybitnych uczonych, który stwierdził w swym liście, że zasada ta, niepodważalna socjologicznie, trudna jest do ścisłego ujęcia prawnego w sposób, który uniemożliwiałby sprzeczne z intencjami prawodawcy interpretacje, zwłaszcza przy oderwanym traktowaniu takiego „przepisu” od całości rozdziału. Wkrótce zresztą sprawdziły się jego przewidywania i pojawiły się interpretacje błędne, w pewnych wypadkach zapewne na skutek złej woli, w innych — niedostatecznej informacji, jeszcze w innych — rzeczywistego nieporozumienia, któremu sprzyjało zbyt skrótowe sformułowanie. Komisja otrzymała też szereg propozycji ulepszonych sformułowań, przesłanych przez znawców prawa państwowego, akceptujących ideę artykułu, ale uważających, iż jest ona źle wyrażona.</u>
          <u xml:id="u-3.67" who="#HenrykJabłoński">Spośród licznych propozycji Komisja zdecydowała się wybrać najprostszą, a mianowicie do dwóch uprzednio zacytowanych ustępów dodać trzeci: „Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej powinni rzetelnie wypełniać swoje obowiązki wobec Ojczyzny i przyczyniać się do jej rozwoju”. Zdaniem Komisji bowiem umieszczenie tego sformułowania razem z poprzednimi w jednym artykule dostatecznie podkreśla jedność praw i obowiązków, jednak bez możności dowolnych interpretacji.</u>
          <u xml:id="u-3.68" who="#HenrykJabłoński">Szereg istotnych, choć pod względem redakcyjnym niewielkich zmian, proponujemy wprowadzić w artykułach dotyczących prawa do pracy, ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia itd. Muszą one bowiem odpowiadać obecnemu etapowi rozwoju tych uprawnień obywateli.</u>
          <u xml:id="u-3.69" who="#HenrykJabłoński">Dla przykładu więc podam, że Konstytucja słusznie w 1952 r. mówiła np. o „coraz szerszym udostępnianiu bezpłatnej pomocy lekarskiej”, dziś po rozszerzeniu jej na wieś — ująć to należało inaczej. Przy okazji uporządkowaliśmy cały art. 60.</u>
          <u xml:id="u-3.70" who="#HenrykJabłoński">Podobnie zasadniczej modyfikacji ulec musi artykuł, mówiący o prawie do nauki. Gwarantuje on bezpłatność nauczania tylko w szkołach podstawowych i zapowiada rozbudowę szkolnictwa średniego. Skoro zaś w rzeczywistości nauczanie jest obecnie bezpłatne we wszystkich szkołach, skoro upowszechniamy szkolnictwo średnie itd. — należy to w Konstytucji zapisać.</u>
          <u xml:id="u-3.71" who="#HenrykJabłoński">Duże znaczenie i głęboką wymowę społeczną mają proponowane sformułowania uzupełniające obecne przepisy rozdziału 7 Konstytucji. Komisja uważa więc za niezbędne podkreślenie, że Polska Rzeczpospolita Ludowa umacnia w społeczeństwie i rodzinie pozycję kobiet, a zwłaszcza matek i kobiet pracujących zawodowo. Proponujemy też rozszerzenie przepisów odnoszących się do troski państwa o wychowanie dzieci i młodzieży, pomocy w uzyskiwaniu świadczeń alimentacyjnych, opieki nad weteranami walk o wyzwolenie narodowe i społeczne oraz opieki nad obywatelami polskimi za granicą.</u>
          <u xml:id="u-3.72" who="#HenrykJabłoński">Ze względu na odmienną nieco niż w projekcie wstępnym redakcję przytoczę tylko propozycję nowego brzmienia art. 68: „Polska Rzeczpospolita Ludowa otacza szczególnie troskliwą opieką wychowanie młodzieży i zapewnia jej najszersze możliwości rozwoju oraz stwarza warunki do aktywnego udziału młodego pokolenia w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturalnym, kształtując poczucie współodpowiedzialności młodzieży za rozwój Ojczyzny”.</u>
          <u xml:id="u-3.73" who="#HenrykJabłoński">Uzupełniając istniejące już przepisy Konstytucji, staramy się wyraźnie wskazać kierunek ich realizacji. Dlatego np., mając na względzie dobro rodziny, mówimy nie tylko, że małżeństwo i rodzina znajdują się pod opieką i ochroną Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ale konkretyzujemy, że w tym celu „Polska Rzeczpospolita Ludowa dąży do poprawy sytuacji mieszkaniowej, przy współudziale obywateli rozwija i popiera różne formy budownictwa mieszkaniowego, a szczególnie budownictwa spółdzielczego oraz dba o racjonalną gospodarkę zasobami mieszkaniowymi”.</u>
          <u xml:id="u-3.74" who="#HenrykJabłoński">Nie uzasadniam szerzej wszystkich tych propozycji, gdyż wydaje mi się, że ich humanistyczny sens jest oczywisty i tłumaczy się sam bez dodatkowych wyjaśnień.</u>
          <u xml:id="u-3.75" who="#HenrykJabłoński">Aby już nie wracać później do rozdziału o podstawowych prawach i obowiązkach obywateli, pragnę zwrócić uwagę na dwie propozycje skreśleń:</u>
          <u xml:id="u-3.76" who="#HenrykJabłoński">W art. 70 Komisja proponuje skreślić ust. 3, mówiący, iż „Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karalne” oraz w art. 77 ust. 2: „Osoby, które dopuszczają się sabotażu, dywersji, szkodnictwa lub innych zamachów na własność społeczną, karane są z całą surowością prawa”.</u>
          <u xml:id="u-3.77" who="#HenrykJabłoński">Komisja po dyskusji doszła jednomyślnie do wniosku, że głębokie przemiany, jakie zaszły w naszym państwie i narodzie spowodowały, iż ujemne zjawiska, których te przepisy dotyczą, są dziś całkowicie wyjątkowe i nie ma potrzeby mówić o nich w Konstytucji. Interesy państwa i społeczeństwa są w tym zakresie dostatecznie chronione przez zwykłe ustawy.</u>
          <u xml:id="u-3.78" who="#HenrykJabłoński">Zgodnie z powszechnym oczekiwaniem przeredagowaliśmy rozdział Konstytucji poświęcony „Terenowym organom władzy i administracji państwowej”. Kierunek tych zmian jest jednak oczywisty, wynika on z obszernej dyskusji, jaką Wysoki Sejm przeprowadził w związku z niedawną reformą i ustawami, które poszczególne jej etapy regulowały.</u>
          <u xml:id="u-3.79" who="#HenrykJabłoński">Nie muszę się więc szerzej rozwodzić nad tym, iż tu także znajduje odbicie teza o stałym rozwoju demokracji socjalistycznej. Podkreślamy więc, że rady narodowe, będąc terenowymi organami władzy państwowej, co jest powiedziane w dotychczasowym sformułowaniu art. 34, są równocześnie podstawowymi organami samorządu społecznego ludu pracującego miast i wsi. Rozbudowa art. 34 Konstytucji stanowi wyciągnięcie wniosków z uchwalonej przez nas ustawy o radach narodowych i rzeczywistej roli, jaką rady odgrywają obecnie w życiu naszego kraju.</u>
          <u xml:id="u-3.80" who="#HenrykJabłoński">Nowy art. 42a nie wymaga uzasadnień, jest on bowiem konsekwencją konieczności określenia roli wojewodów, prezydentów, naczelników miast, dzielnic i gmin.</u>
          <u xml:id="u-3.81" who="#HenrykJabłoński">Obywatele Posłowie! Nieliczne są zmiany dotyczące rozdziału „Naczelne organy władzy państwowej”. Przede wszystkim musimy wyciągnąć wnioski z ukształtowanej zwłaszcza w ostatniej kadencji praktyki. Rola Sejmu poważnie wzrosła. Nie ograniczał się on tylko do tych funkcji, które są zapisane w Konstytucji, debatował również nad ważnymi dla kraju problemami także wówczas, gdy nie łączyło się to z planem i budżetem państwa czy uchwalaniem ustaw. W żadnej poprzedniej kadencji nie występowali przed nim tak często przedstawiciele Rządu. Wyciągając więc wnioski z praktyki, proponujemy uzupełnić artykuły o Sejmie tak niewątpliwymi przepisami, jak prawo Sejmu do podejmowania uchwał określających podstawowe kierunki działalności państwa oraz uchwalanie absolutorium dla Rządu.</u>
          <u xml:id="u-3.82" who="#HenrykJabłoński">Uprawnienia Rady Państwa proponujemy uzupełnić przepisem, mówiącym, że czuwa ona nad zgodnością prawa z Konstytucją.</u>
          <u xml:id="u-3.83" who="#HenrykJabłoński">W rozdziale o „Naczelnych organach administracji państwowej” uważamy za konieczne usankcjonować konstytucyjnie istnienie Prezydium Rządu, gdyż potrzebę takiego organu życie w pełni udowodniło, oraz określić uprawnienia Prezesa Rady Ministrów.</u>
          <u xml:id="u-3.84" who="#HenrykJabłoński">Proponowane zmiany w rozdziale dotyczącym Najwyższej Izby Kontroli mają na celu sprecyzowanie, że działalność NIK służy zarówno Sejmowi, Radzie Państwa, jak i Radzie Ministrów w wypełnianiu ich funkcji. W związku z tym proponuje się zachowanie uprawnień Sejmu i Rady Państwa w zakresie zlecania przeprowadzania kontroli, jak również zobowiązuje NIK do składania Radzie Państwa okresowych sprawozdań. Natomiast nadzór nad Najwyższą Izbą Kontroli powierza się Prezesowi Rady Ministrów. Wiąże się to z oczywistym faktem koncentracji głównej pracy kontrolnej NIK na działalności instytucji gospodarczych, które bezpośrednio lub pośrednio znajdują się w gestii Rządu. Takie rozwiązanie pozwala równocześnie uniknąć tworzenia odrębnego rządowego organu kontroli.</u>
          <u xml:id="u-3.85" who="#HenrykJabłoński">Specjalny tryb powoływania Prezesa Najwyższej Izby Kontroli tłumaczy się uprzednio wspomnianą, wyjątkową pozycją tej instytucji i jej zakresem pracy.</u>
          <u xml:id="u-3.86" who="#HenrykJabłoński">Wysoka Izbo! Z kolei chciałbym jeszcze pokrótce omówić zmiany w rozdziale, mówiącym o sądach i prokuraturze. Za najistotniejsze uznać należy w nim uzupełnienia, jakie powinniśmy wprowadzić przez dodanie w art. 46 przepisu o istniejących już na mocy ustawy kolegiach do spraw wykroczeń oraz sprecyzowanie uprawnień ławników ludowych.</u>
          <u xml:id="u-3.87" who="#HenrykJabłoński">Konieczna jest także zmiana w dotychczasowym art. 49 Konstytucji. Mówi on bowiem o udziale ławników w rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw w sądach. Jest to jednak przepis niewystarczający. Nie określa on, co ten udział oznacza, trzeba więc wyraźnie — zgodnie z praktyką — powiedzieć, że mają oni przy rozstrzyganiu spraw równe prawa z sędziami.</u>
          <u xml:id="u-3.88" who="#HenrykJabłoński">Inne proponowane w tym rozdziale zmiany postulowane były od dawna, gdyż dotychczasowe przepisy Konstytucji o wyborze sędziów pozostały aż do dnia dzisiejszego martwą literą, nie znajdując odbicia w ustawie o ustroju sądów. Jest więc rzeczą oczywistą, że utrzymywanie fikcji prawnej jest ze wszech miar szkodliwe i należy sprawę ostatecznie rozstrzygnąć, zgodnie z doświadczeniem życia.</u>
          <u xml:id="u-3.89" who="#HenrykJabłoński">Propozycje niewielkich rozmiarami zmian w rozdziale 9 wzbudziły żywy oddźwięk. Widać stąd, jak bardzo są one słuszne i jak odpowiadają one powszechnemu odczuciu. Przede wszystkim więc proponujemy wprowadzenie do Konstytucji przepisu o naszym hymnie państwowym. Komisja proponuje więc zmianę nazwy tego rozdziału, który mówił tylko o godle, barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i stolicy oraz wpisanie do ustawy zasadniczej, że hymnem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest „Mazurek Dąbrowskiego”.</u>
          <u xml:id="u-3.90" who="#HenrykJabłoński">Spełniając pragnienie serc wszystkich Polek i Polaków proponujemy nowy przepis, mówiący, że „Godło, barwy i hymn Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej otaczane są czcią i podlegają szczególnej ochronie”.</u>
          <u xml:id="u-3.91" who="#HenrykJabłoński">Wysoki Sejmie! Wszystkie proponowane zmiany w obowiązującej Konstytucji wynikają z faktu głębokich przemian, jakie zaszły w Polsce od 1952 roku, z wkroczenia naszej ojczyzny w nowy wyższy etap rozwoju. Cały zaś dotychczasowy dorobek naszego pracowitego i utalentowanego narodu nie dokonał się w jakiejś sztucznie, w kosmosie wyizolowanej przestrzeni, ale w określonych warunkach międzynarodowych, na których kształtowanie staraliśmy się wpływać od początku istnienia Polski Ludowej wyraźnie określoną i konsekwentnie prowadzoną polityką zagraniczną naszego państwa.</u>
          <u xml:id="u-3.92" who="#HenrykJabłoński">W najogólniejszych zarysach kierunek tej polityki wynika z tekstu obowiązującej Konstytucji, która już we wstępie omawia warunki, w jakich naród polski walczył o zrzucenie jarzma zaborców, a następnie nieustępliwą, bohaterską walkę z najazdem hitlerowskim oraz o wyzwolenie ziem polskich, zdobycie władzy przez lud pracujący i stworzenie warunków naszego narodowego odrodzenia, dzięki historycznemu zwycięstwu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich nad faszyzmem. Konstytucja wskazuje też we wstępie na rolę doświadczeń budownictwa socjalistycznego w Związku Radzieckim, a wreszcie na główne cele, jakie stawia sobie nasz naród, w tym również na terenie międzynarodowym, podkreślając rolę sojuszu i braterstwa łączącego naród polski z miłującymi pokój narodami świata w dążeniu do uniemożliwienia agresji i utrwalenia pokoju światowego. Użyte jednak wówczas sformułowania nie mogą, oczywiście, wyrazić obecnej sytuacji.</u>
          <u xml:id="u-3.93" who="#HenrykJabłoński">Jest więc rzeczą oczywistą, że stanął obecnie przed nami problem, jak możliwie najkrócej, zgodnie z normami konstytucyjnymi, ale zarazem jasno i precyzyjnie ująć zasady, jakimi na obecnym etapie rozwoju historycznego kierujemy się w swej polityce na arenie międzynarodowej.</u>
          <u xml:id="u-3.94" who="#HenrykJabłoński">Sformułowania, jakie w tym zakresie proponujemy wyrażają podstawowy cel naszej polityki zagranicznej, jakim jest stałe umacnianie warunków suwerenności, niepodległości, bezpieczeństwa i rozwoju ojczyzny, naszą postawę wobec najważniejszej dziś dla całej ludzkości sprawy pokoju, nasze przywiązanie do chlubnej tradycji, która nakazywała pokoleniom Polaków wypisywać na swych sztandarach szczytne hasło „Za waszą wolność i naszą”, doświadczenia powiązań walki o wyzwolenie narodowe z dążeniami najbardziej postępowych sił w świecie, uświęcone odzyskaniem niepodległości, a wreszcie powinny wskazać na metody realizacji tych szczytnych celów.</u>
          <u xml:id="u-3.95" who="#HenrykJabłoński">Mamy za sobą bogate doświadczenie, wiemy komu i czemu zawdzięczamy my, Polacy, warunki pokojowego rozwoju, a Europa — najdłuższy od wielu wieków okres bez wojny. Wiemy jak to się stać mogło, że w Helsinkach podpisana została wielka karta pokoju, wiemy, że było to nasze wielkie zwycięstwo, zwycięstwo głoszonej przez nas zasady pokojowego współistnienia, wynik rozwoju sił socjalizmu w świecie. To wszystko pozwala nam stwierdzić w naszej Konstytucji:</u>
          <u xml:id="u-3.96" who="#HenrykJabłoński">„Polska Rzeczpospolita Ludowa w swej polityce:</u>
          <u xml:id="u-3.97" who="#HenrykJabłoński">1) kieruje się interesami Narodu Polskiego, jego suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwa, wolą pokoju i współpracy między narodami,</u>
          <u xml:id="u-3.98" who="#HenrykJabłoński">2) nawiązuje do szczytnych tradycji solidarności z siłami wolności i postępu, umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi,</u>
          <u xml:id="u-3.99" who="#HenrykJabłoński">3) opiera stosunki z państwami o odmiennych ustrojach społecznych na zasadach pokojowego współistnienia i współpracy”.</u>
          <u xml:id="u-3.100" who="#HenrykJabłoński">Taką politykę chcemy prowadzić, by wierności dochować pokoleniom tych, co krwią własną znaczyli etapy walki o narodowe i społeczne wyzwolenie ludu polskiego, by zabezpieczyć suwerenny byt naszej ojczyzny, by zapewnić pokojowe warunki dalszego rozwoju umiłowanego kraju, by trudem naszych mózgów i rąk przybliżyć perspektywę zbudowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego, by pokolenia naszych następców mogły stwierdzić, iż ojcowie ich umieli spełnić swój patriotyczny obowiązek.</u>
          <u xml:id="u-3.101" who="#HenrykJabłoński">Sercem związani z naszymi wypróbowanymi przyjaciółmi, umacniając siły własne stale rosnącą z nimi współpracą — wyciągamy dłoń do wszystkich narodów świata, by w niepowtarzalną przeszłość odeszły ponure słowa: „agresja”, „ludobójstwo”, „wojna”, by w pokojowej rywalizacji systemów społecznych ludzkość odnalazła jedyną dla siebie drogę.</u>
          <u xml:id="u-3.102" who="#HenrykJabłoński">I dlatego właśnie każdy Polak, niezależnie od swego światopoglądu, jeśli wyrazy „pokój”, „sprawiedliwość”, „miłość ojczyzny” nie są dlań pustymi dźwiękami — uznaje za własne zasady polityki zagranicznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-3.103" who="#HenrykJabłoński">Wysoki Sejmie! Starałem się zreferować wszystkie mające istotniejsze znaczenie propozycje. Pominąłem tylko drobne, choć konieczne i bezsporne zmiany redakcyjne, wynikające m.in. z potrzeby ujednolicenia terminologii.</u>
          <u xml:id="u-3.104" who="#HenrykJabłoński">Powinienem jednak jeszcze wyjaśnić, dlaczego Komisja nie proponuje zmian we wstępie do Konstytucji, choć istniały tego rodzaju propozycje. Uznaliśmy, że wstęp ten ma charakter dokumentu historycznego, obrazującego okres powstania ustawy zasadniczej i jako taki powinien być utrzymany bez zmian.</u>
          <u xml:id="u-3.105" who="#HenrykJabłoński">Nie omawiam natomiast artykułów od 2 do 4 proponowanej ustawy, gdyż mają one charakter porządkowy i oczywisty. Uzasadniając kolejno poszczególne zmiany w Konstytucji, zapewne w niedostateczny sposób ukazywałem istniejące między nimi związki.</u>
          <u xml:id="u-3.106" who="#HenrykJabłoński">Zapytajmy więc raz jeszcze: „Jaki jest wspólny sens zgłaszanych poprawek i uzupełnień? Co jest klamrą spajającą je w jedną całość? Jaki jest ich wspólny cel?” Ich celem jest dostosowanie konstytucyjnego określenia zadań naszego państwa oraz praw i obowiązków obywatelskich do osiągniętego etapu socjalistycznego rozwoju, a przede wszystkim do założeń strategii społeczno-ekonomicznej, którą wytyczyliśmy przed pięciu laty i którą pomyślnie realizujemy.</u>
          <u xml:id="u-3.107" who="#HenrykJabłoński">Komisja Nadzwyczajna tak właśnie pojmowała swoje zadanie. Przekonana, że zakres i treść zaproponowanych poprawek i uzupełnień Konstytucji odpowiadają potrzebom kraju i zgodne są z poglądami i uczuciami najszerszych rzesz naszego narodu, upoważniła mnie, bym zwrócił się do Wysokiej Izby z prośbą o uchwalenie ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-3.108" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-4">
          <u xml:id="u-4.0" who="#Marszałek">Dziękuję Obywatelowi Przewodniczącemu.</u>
          <u xml:id="u-4.1" who="#Marszałek">Otwieram dyskusję. Głos ma poseł Andrzej Werblan.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-5">
          <u xml:id="u-5.0" who="#AndrzejWerblan">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Przewodniczący sejmowej Komisji Nadzwyczajnej poseł Henryk Jabłoński przedstawił i uzasadnił proponowane przez Komisję Nadzwyczajną zmiany w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Są one doniosłe w swej wadze społecznej, choć ograniczone co do zasięgu. Zyskały aprobatę w szerokiej dyskusji zarówno jesienią ubiegłego roku po ogłoszeniu ich założeń w Wytycznych na VII Zjazd naszej partii, jak i w ostatnich tygodniach, kiedy konkretny projekt opublikowała prasa.</u>
          <u xml:id="u-5.1" who="#AndrzejWerblan">Klub Poselski PZPR, z ramienia którego mam zaszczyt w tej debacie przemawiać, udziela propozycjom Komisji Nadzwyczajnej pełnego poparcia. Uważamy je za dojrzałe i słuszne. Ich uchwalenie umocni Konstytucję, poszerzy przesłanki doskonalenia pracy państwowej i pogłębiania demokracji socjalistycznej, sprzyjać będzie pełniejszemu urzeczywistnianiu zasad socjalizmu i zacieśnianiu patriotycznej jedności Polaków.</u>
          <u xml:id="u-5.2" who="#AndrzejWerblan">Konstytucja z 1952 r., pierwsza Konstytucja Polski Ludowej wrosła w życie naszego narodu dlatego, iż jak na swój czas — posłużę się słowami Zofii Nałkowskiej z ówczesnej debaty konstytucyjnej — nie była „wezwaniem ani obietnicą, lecz dotrzymaniem”. Ta troska o zgodność norm prawa z realnymi stosunkami społecznymi przyświeca również obecnej nowelizacji.</u>
          <u xml:id="u-5.3" who="#AndrzejWerblan">Artykuł 1 Konstytucji otrzymuje brzmienie. „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”. To lakoniczne stwierdzenie nie jest konstrukcją prawną. Zawarte są w nim rezultaty stulecia walki polskiej klasy robotniczej i wszystkich ludzi pracy, zawarty jest dorobek trzydziestolecia budowy nowego ustroju, dorobek całego narodu polskiego, który na socjalistycznej drodze znalazł trwałe rozwiązanie podstawowych problemów swojego bytu. Możemy dziś oświadczyć: potwierdzenie socjalistycznego charakteru naszego państwa, które wnosimy na karty Konstytucji, zostało już nieodwracalnie zapisane przez polską klasę robotniczą w sojuszu z chłopami i inteligencją w dorobku materialnym, w kształcie stosunków politycznych i społecznych, w wartościach ideowych, które są treścią życia narodu polskiego i podstawą jego przyszłości.</u>
          <u xml:id="u-5.4" who="#AndrzejWerblan">Budujemy socjalizm od trzech dziesięcioleci. Ale od przeszło pięciu lat wypełniamy ten proces głębszą treścią społeczną. U progu obecnej dekady kierownictwo partii i państwa z tow. Edwardem Gierkiem na czele, wytyczyło strategię społeczno-ekonomiczną, dzięki której spotęgowana została siła twórcza wszystkich klas i warstw pracujących naszego narodu, zmienił się układ priorytetów społecznych. Idea budowania socjalizmu dla ludzi i przez ludzi owładnęła umysłami i uczuciami, stała się wielką siłą materialną i moralną. Realizacja wyrażającego tę ideę programu przyniosła w efekcie wzrost poziomu życia ludzi pracy, dynamiczny rozwój produkcji i wysokie tempo modernizacji w przemyśle i rolnictwie, ożywienie i nowe perspektywy dla nauki i oświaty, postępu technicznego i twórczości kulturalnej.</u>
          <u xml:id="u-5.5" who="#AndrzejWerblan">Obecnie tę zorientowaną ku człowiekowi i jego pomyślności strategię społeczno-ekonomiczną utrwalamy, wpisując jej podstawowe założenia do ustawy zasadniczej.</u>
          <u xml:id="u-5.6" who="#AndrzejWerblan">Taki jest sens większości zmian i uzupełnień, które proponuje się wnieść do Konstytucji w rozdziałach poświęconych ustrojowi politycznemu i społeczno-gospodarczemu. Taki jest wspólny mianownik zmian poszerzających zakres praw obywatelskich i umacniających gwarancje tych praw.</u>
          <u xml:id="u-5.7" who="#AndrzejWerblan">Całe doświadczenie ostatnich lat dowodzi, iż ogromna większość naszego narodu myślą i czynem opowiada się za kontynuacją polityki dynamicznego rozwoju, z tą polityką wiąże ambicje i dążenia, na niej buduje przyszłość. Jest to polityka na miarę pokolenia. Wyraża się w niej i konkretyzuje istotna treść procesu budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce. Nadanie zasadom tej polityki najwyższej rangi — jaką w zapisie praw państwowych nadać można — służyć powinno lepszemu, skuteczniejszemu jej realizowaniu wszędzie i przez wszystkich, na każdym posterunku.</u>
          <u xml:id="u-5.8" who="#AndrzejWerblan">Obywatele Posłowie! Drugim wiodącym nurtem zmian Konstytucji jest dążność do pogłębienia socjalistycznego demokratyzmu. Nasza demokracja nie tylko potwierdza wszystkie tradycyjne wolności człowieka i obywatela, lecz poszerza je i opiera na rzeczywistych gwarancjach społeczno-gospodarczych. Socjalizm, usuwając podstawy nierówności ekonomicznej, tworzy przesłanki równych szans w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym.</u>
          <u xml:id="u-5.9" who="#AndrzejWerblan">W odróżnieniu od systemów liberalno-burżuazyjnych, które, opierając się o konkurencję ugrupowań politycznych, pozostawiają masom ludowym rolę mniej lub więcej bierną, treścią naszej demokracji jest bezpośredni i codzienny wpływ obywateli na bieg spraw publicznych, na przygotowanie, podejmowanie i urzeczywistnianie decyzji. Jest to zatem demokracja uczestnictwa a nie konkurencji, demokracja jednocząca społeczeństwo, rozumna i skuteczna.</u>
          <u xml:id="u-5.10" who="#AndrzejWerblan">Zmiany wprowadzane obecnie do Konstytucji, kodyfikując dorobek ostatnich lat, umacniają pozycję organów przedstawicielskich oraz instytucjonalizują nowe formy demokracji bezpośredniej, takie jak samorządy społeczne, konsultacje i dyskusje, poszerzają prawa obywatelskie. Słusznie też ulega skreśleniu kilka przepisów, które stanowiły odbicie szczególnie ostrych klasowych i politycznych sprzeczności pierwszych lat władzy ludowej.</u>
          <u xml:id="u-5.11" who="#AndrzejWerblan">Jest rzeczą zrozumiałą, iż pomyślność państwa i skuteczność zbiorowych wysiłków narodu zależy od harmonii między egzekwowaniem praw i realizacją obowiązków obywatelskich. Niejedno państwo w historii upadło przez brak tej harmonii. Dlatego myśl o jedności praw i obowiązków — wynikającą z kontekstu naszej Konstytucji — powinniśmy uczynić trwałym składnikiem edukacji społecznej w trosce o pomyślność i przyszłość naszego narodu i państwa. Celem naszym jest dalsze umocnienie socjalistycznej praworządności zarówno praworządności w działaniu państwa, jak też praworządności w działaniu obywateli; w interesie państwa i w interesie obywateli, w żywotnych interesach całego narodu. Tak rozumiemy harmonię praw i obowiązków.</u>
          <u xml:id="u-5.12" who="#AndrzejWerblan">Wysoki Sejmie! Jeden z nowych artykułów Konstytucji potwierdza podstawowe struktury polityczne w naszym kraju: przewodnią rolę naszej partii, jej współdziałanie ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym oraz Front Jedności Narodu jako platformę zespolenia wszystkich patriotów wokół żywotnych interesów ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-5.13" who="#AndrzejWerblan">Są to instytucje i cechy życia politycznego trwałe i sprawdzone, potwierdzone wieloletnim doświadczeniem. Mają one nową socjalistyczną treść, ale wyrastają z naszej polskiej tradycji, z politycznych sojuszy sił ludowych i demokratycznych w walce o wolność narodową i społeczną.</u>
          <u xml:id="u-5.14" who="#AndrzejWerblan">W konstytucyjnym zapisie o miejscu PZPR w życiu narodu wyraża się historyczna prawda o roli naszej partii w walce rewolucyjnej. O jej roli w przełomowych latach wojny wyzwoleńczej, w ustanawianiu władzy ludowej, w budowaniu socjalistycznej Polski.</u>
          <u xml:id="u-5.15" who="#AndrzejWerblan">Ale nasza blisko dwu i pół milionowa partia, wszyscy jej członkowie odczytują ten zapis w Konstytucji przede wszystkim jako powinność i zobowiązanie. Najpełniej wyraził to na VII Zjeździe naszej partii I Sekretarz Komitetu Centralnego: „W przełomowym okresie dziejowym nasza partia stała się partią całego narodu, jego przewodniczką. To swoje ogólnonarodowe posłannictwo pełnić będziemy niezłomnie, zespalając w pracy dla ojczyzny wszystkich Polaków — partyjnych i bezpartyjnych, niezależnie od zawodu, wykształcenia, sytuacji społecznej czy też stosunku do religii”.</u>
          <u xml:id="u-5.16" who="#AndrzejWerblan">Dążenie do poszerzenia społecznych i ideowych podstaw jedności narodu polskiego należy do naczelnych zasad polityki naszej partii. Dwukrotnie w toku obecnej kadencji Sejmu dążenie to zostało szczególnie uroczyście proklamowane w tej Izbie: z okazji 30-lecia Polski Ludowej i 30-lecia zwycięstwa nad faszyzmem. Ta niezłomna wola zespalania narodu przenika wszystkie nowo proponowane lub modyfikowane postanowienia Konstytucji. Znalazła ona dobitny wyraz również w przebiegu prac nad przygotowaniem tych postanowień. Kierując się wytycznymi Komitetu Centralnego i Biura Politycznego, a przede wszystkim osobistymi wskazówkami towarzysza Edwarda Gierka, uczestniczący w pracach przygotowawczych posłowie — członkowie naszej partii — zaangażowani byli w Sejmie i poza Sejmem w wielopłaszczyznową obywatelską dyskusję. Wnikliwie analizowaliśmy wszystkie, również krytyczne uwagi, wychodząc na spotkanie każdej konstruktywnej i wypływającej z dobrej woli propozycji. Myślę, że pomogło to opracować dojrzały projekt zmian konstytucyjnych i jednocześnie umocnić jedność naszego społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-5.17" who="#AndrzejWerblan">Wysoki Sejmie! Klub Poselski naszej partii gorąco popiera wprowadzane do Konstytucji stwierdzenie dotyczące miejsca Polski w świecie i podstawowych założeń międzynarodowej polityki naszego państwa. Historyczny już dziś wstęp do Konstytucji z 1952 roku formułował te założenia słusznie, jednak w dostosowaniu do realiów tamtych pełnych napięć i konfliktów lat. Dziś możemy i powinniśmy zapisać je w oparciu o nowe możliwości i nowe perspektywy, wyrastające z doświadczeń całego 30-lecia.</u>
          <u xml:id="u-5.18" who="#AndrzejWerblan">Wartością nadrzędną i przewodnią, która określa politykę naszego państwa są interesy narodu polskiego, jego niepodległość, suwerenność i bezpieczeństwo. Właśnie dlatego, że dobro Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest dla nas najwyższym prawem, zespalamy jej przyszłość z socjalizmem oraz opieramy jej bezpieczeństwo i rozwój na przyjaźni i współpracy, na niezłomnym sojuszu z Krajem Rad, z całą socjalistyczną wspólnotą.</u>
          <u xml:id="u-5.19" who="#AndrzejWerblan">Jest w tym stanowisku nawiązanie do dawnej polskiej tradycji solidarności ze sprawą wolności i postępu. Wyrasta ono jednakże przede wszystkim z doświadczeń najnowszych dziejów narodu polskiego, z doświadczeń II wojny światowej, z historycznej roli polsko-radzieckiego braterstwa broni w tej wojnie, z okupionego krwią milionów zwycięstwa, którego byliśmy współtwórcami. Zawiera się w tym stanowisku doświadczenie trzech dziesięcioleci wspólnie z Krajem Rad prowadzonych zmagań o powszechne międzynarodowe uznanie wyników tego zwycięstwa, o te głębokie przemiany, dzięki którym upowszechnia się dziś na świecie idea i praktyka pokojowego współistnienia. Są to kanony naszej polityki narodowej, głęboko zakorzenione i ugruntowane w świadomości naszego narodu. Wyraża się w nich idea internacjonalizmu, szczególnie bliska klasie robotniczej, ale przemawiają za nimi wszystkie narodowe racje. Słusznie więc te podstawowe zasady wpisujemy do ustawy zasadniczej naszego narodu i państwa.</u>
          <u xml:id="u-5.20" who="#AndrzejWerblan">Wysoka ranga patriotycznych wartości znajduje dobitne potwierdzenie również w postanowieniach dotyczących symboli narodowych, a także w przepisie, który poręcza opiekę dla weteranów walki o sprawę narodową i społeczną. Z wielką wdzięcznością i satysfakcją ten nowy dowód uznania ze strony narodu przyjmą wszyscy żołnierze wojny wyzwoleńczej, kombatanci różnych frontów i różnych formacji, zespoleni dziś wspólną pracą i wspólną miłością dla Polski Ludowej, jedynej naszej ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-5.21" who="#AndrzejWerblan">Obywatele Posłowie! Nie można nie podkreślić przy tej okazji również doniosłego znaczenia tych modyfikowanych przepisów, które mają na celu doskonalenie struktury władz państwowych i tworzą lepsze podstawy prawne dla ich sprawnego funkcjonowania. Mam na myśli precyzję i poszerzenie uprawnień Sejmu i Rady Państwa, Rady Ministrów, modyfikację funkcji Najwyższej Izby Kontroli. Postanowienia te są słuszne, najczęściej zresztą kodyfikują praktykę już będącą w mocy, sprawdzoną przez życie.</u>
          <u xml:id="u-5.22" who="#AndrzejWerblan">Obywatele Posłowie! Konstytucja stanowi o stosunkach politycznych i społeczno-ekonomicznych. Nie rozstrzyga ona wszystkich spraw, zwłaszcza natury ideologicznej, a tym bardziej światopoglądowej. Ma jednak Konstytucja wielkie znaczenie ideowo-wychowawcze, nie tylko dlatego, że jest to jedyna ustawa, o której powszechnie naucza się w szkołach. Wychowawcze znaczenie Konstytucji opiera się głównie na tym, że określa ona kształt ustroju społecznego i jest fundamentem praworządności, a przez to wywiera wielki wpływ na kształt świadomości państwowej.</u>
          <u xml:id="u-5.23" who="#AndrzejWerblan">Konstytucja ma w naszym społeczeństwie wysoki autorytet. Do tego autorytetu powinniśmy się odwoływać i na nim budować nowoczesną, socjalistyczną świadomość państwową, krzewić rozumne pojmowanie spraw państwa oraz zależności między jego interesami i interesami jednostki, przezwyciężać wszystko co obce socjalizmowi i szkodliwe dla Polski, umacniać wolę twórczego działania.</u>
          <u xml:id="u-5.24" who="#AndrzejWerblan">Wraz z Polską Ludową naród nasz uzyskał po raz pierwszy w swych nowożytnych dziejach państwo nowoczesne, zdolne zabezpieczyć żywotne interesy narodu, skutecznie organizować zbiorowy wysiłek i zająć godne miejsce w świecie. Zmiany w Konstytucji, które dziś rozpatrujemy, są nowym doniosłym krokiem na drodze rozwoju tej ludowej, socjalistycznej państwowości. Wywodzą się one zatem z głównego nurtu dążeń naszego pokolenia, które swoją patriotyczną powinność widzi w tym, aby Polska rosła silna i sprawiedliwa, a naród nasz żył w wolności i dostatku.</u>
          <u xml:id="u-5.25" who="#AndrzejWerblan">W tym przeświadczeniu Klub Poselski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej głosować będzie za projektem ustawy o zmianie Konstytucji w brzmieniu przedłożonym przez Komisję Nadzwyczajną.</u>
          <u xml:id="u-5.26" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-6">
          <u xml:id="u-6.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma obecnie poseł Edward Duda.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-7">
          <u xml:id="u-7.0" who="#EdwardDuda">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Zmiany w Konstytucji PRL sformułowane w przedstawionym projekcie Komisji Nadzwyczajnej Sejmu spotkały się z powszechnym poparciem społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-7.1" who="#EdwardDuda">Ta obywatelska postawa jest jeszcze jednym dowodem wielkiego zaangażowania społeczeństwa w żywotne problemy swego kraju. Jest zarazem potwierdzeniem ogromnych przeobrażeń w świadomości społecznej, jakie zaszły w okresie ponad 30 lat ludowej państwowości. Były to lata powszechnej politycznej edukacji, w których łącząc nierozerwalnie pojęcie patriotyzmu i internacjonalizmu, ojczyzny i socjalizmu, trwale ukształtowała się świadomość naszego narodu.</u>
          <u xml:id="u-7.2" who="#EdwardDuda">Jesteśmy więc dziś narodem, który wspólnym wysiłkiem przeobraził swój kraj, Polską Rzeczpospolitą Ludową w państwo socjalistyczne. Jest to dziś fakt oczywisty i niepodważalny.</u>
          <u xml:id="u-7.3" who="#EdwardDuda">Wyrażając pełne poparcie naszego Stronnictwa dla proponowanych zmian, pragnę podkreślić motywy szczególnie ważne dla kraju i narodu, uzasadniające konieczność konstytucyjnego utrwalenia istoty przemian, jakie zaszły w Polsce z woli i przy udziale jej obywateli.</u>
          <u xml:id="u-7.4" who="#EdwardDuda">Zapowiadając w lipcu 1974 roku z tej wysokiej trybuny potrzebę przygotowania zmian Konstytucji przez Sejm obecnej kadencji, I Sekretarz KC PZPR to w. Edward Gierek stwierdził: „W ostatnich latach osiągnęliśmy ważki postęp w umacnianiu socjalistycznego państwa, w rozwijaniu socjalistycznej demokracji. Zacieśniliśmy więź władzy ludowej ze społeczeństwem. Ten kierunek rozwoju, wynikający z samej istoty ustroju socjalistycznego i sprzyjający wyzwoleniu wszystkich możliwości socjalistycznego społeczeństwa, będziemy zdecydowanie kontynuować”.</u>
          <u xml:id="u-7.5" who="#EdwardDuda">Przemiany te w pełni odzwierciedla projekt artykułu pierwszego, głoszący, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”. Jest to zarazem odzwierciedlenie uniwersalnej leninowskiej zasady mówiącej, że: „Konsekwentna demokracja z jednej strony przeobraża się w socjalizm, z drugiej zaś strony — wymaga socjalizmu”.</u>
          <u xml:id="u-7.6" who="#EdwardDuda">Socjalizm jest naszą trwałą rzeczywistością, a program budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego, wytyczony przez VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, realizowany przez cały naród jest najistotniejszym, bo każdego dnia pracą potwierdzanym wyrazem aprobaty dla dalszej socjalistycznej drogi rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-7.7" who="#EdwardDuda">Zjednoczone Stronnictwo Ludowe uznaje za konieczne i głęboko uzasadnione wprowadzenie do Konstytucji proponowanego art. 2a, w którym odzwierciedlając fundamentalne cechy życia politycznego w naszym kraju stwierdza się, że:</u>
          <u xml:id="u-7.8" who="#EdwardDuda">„1. Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.</u>
          <u xml:id="u-7.9" who="#EdwardDuda">2. Współdziałanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu.</u>
          <u xml:id="u-7.10" who="#EdwardDuda">3. Front Jedności Narodu jest wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych ludu pracującego i patriotycznego zespolenia wszystkich obywateli — członków partii, stronnictw politycznych i bezpartyjnych, niezależnie od stosunku do religii — wokół żywotnych interesów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.</u>
          <u xml:id="u-7.11" who="#EdwardDuda">Wysoka Izbo! Wspólny front patriotycznych sił narodu tworzył się we wspólnych walkach o wyzwolenie narodowe i społeczne. Jego ideowe podstawy formułowali komuniści wspólnie z socjalistami, ludowcami i postępowymi demokratami. Wpisywali je w historię naszego kraju autorzy Deklaracji Praw Młodego Pokolenia Polski, uczestnicy walk rewolucyjnych, strajków robotniczych i chłopskich, organizatorzy jednolito-frontowych działań przeciwko panowaniu obszarnictwa i kapitalizmu oraz przeciwko siłom dającym tym klasom moralną i światopoglądową inspirację. Front Jedności Narodu krystalizował się we wspólnej walce z hitlerowskim okupantem w latach, kiedy naród czynem dawał odpowiedź na prosto i wyraziście postawione przez PPR pytanie: „O co walczymy?”. Dzieje tych walk scementowały na zawsze sojusz robotników, chłopów i inteligencji, potwierdziły przewodnią, ogólnonarodową rolę partii klasy robotniczej i udział stronnictw sojuszniczych w dotychczasowych dokonaniach narodu.</u>
          <u xml:id="u-7.12" who="#EdwardDuda">Program i polityka partii od początku wspomagana przez sojusznicze stronnictwa zdobyła poparcie wszystkich postępowych sił naszego narodu i dziś aprobuje ją każdy Polak-patriota.</u>
          <u xml:id="u-7.13" who="#EdwardDuda">Zamieszczenie tych zasad w Konstytucji nie tylko wprowadza zgodność ustawowych sformułowań z osiągniętym etapem politycznego i społeczno-gospodarczego rozwoju kraju, ale jest także sprawiedliwym uznaniem dorobku walki i pracy pokolenia budowniczych socjalizmu w naszym kraju. Będzie jednocześnie ustrojową podstawą kompleksowej wizji rozwoju Polski, wysiłków i trudów jutra w dziele budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-7.14" who="#EdwardDuda">Proponowane zmiany ustawy zasadniczej wprowadzają stwierdzenia stanowiące logiczną konsekwencję naszego społecznego ładu i rozwinięcie socjalistycznych zdobyczy polskiego ludu pracującego miast i wsi. Przepisy te zapewniają coraz szerszy udział obywateli w rządzeniu krajem, kontrolę społeczną, rozwój różnych form samorządu, stały rozwój oświaty i techniki, stwarzają warunki stałego wzrostu dobrobytu wszystkich obywateli i stopniowego zacierania różnic między miastem a wsią, między pracą fizyczną a umysłową. Proponowane zmiany zawierają wiele bardzo żywotnych problemów socjalnych. Szczególna troska o rodzinę, o wychowanie młodego pokolenia i dbałość o zdrowie, zapewniana wszechstronnie opieka i szacunek dla kombatantów walk wyzwoleńczych, dla przodowników i weteranów pracy — są wyrazem socjalistycznego humanizmu, są świadectwem stawiania przez socjalistyczne państwo na pierwszym planie interesów jego obywateli oraz dowodem troski o osobiste szczęście i pomyślność każdego Polaka.</u>
          <u xml:id="u-7.15" who="#EdwardDuda">Należy powiedzieć więcej. Zasady te tworzą pełne warunki wszechstronnego kształtowania osobowości człowieka, świadomego swojej osobistej i obywatelskiej godności, świadomego przysługujących mu praw. Może on realizować swoje zamiary, plany i nadzieje, dążyć do osobistego zadowolenia i szczęścia, wykorzystywać swe talenty i uzdolnienia. Zasady te powinny jednocześnie kształtować obywatela świadomego swoich obowiązków wobec narodu, wobec państwa, wobec ustroju, który mu takie warunki życia i pracy stworzył. Taka jest wymowa art. 57 i całego rozdziału stanowiącego o podstawowych prawach i obowiązkach, które w kompleksowy sposób tworzą warunki jeszcze pełniejszej integracji narodu.</u>
          <u xml:id="u-7.16" who="#EdwardDuda">Wysoka Izbo! Polska Rzeczpospolita Ludowa dzięki konsekwentnej polityce, wielkim dokonaniom narodu, zdobyła wysoki autorytet, uznanie i pozycję wśród narodów świata. Pozycję Polski w świecie ugruntowuje przynależność do obozu socjalistycznego. Więzi przyjaźni i współpracy ze Związkiem Radzieckim i krajami socjalistycznej wspólnoty są źródłem przyspieszającym nasz rozwój, są gwarancją pokojowej pracy, suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwa. Umacnianie tych więzi wynika ze wspólnoty naszych celów i interesów i jest wyrazem powszechnego przekonania, że tym najlepiej służymy polskiej sprawie, teraźniejszości i przyszłości naszego kraju i narodu.</u>
          <u xml:id="u-7.17" who="#EdwardDuda">Pokojowa zaś współpraca i współistnienie z państwami o odmiennych ustrojach społecznych jest świadectwem trwałości zasad naszej polityki zagranicznej. Nadal będzie ona zapewniać krajowi korzyści z tej współpracy wynikające oraz stanowić wyraz humanistycznej wiary w nieuchronność przemian świata zgodnie z obiektywnymi prawami rozwoju ludzkości.</u>
          <u xml:id="u-7.18" who="#EdwardDuda">Pragnę w imieniu Klubu Poselskiego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego podkreślić szczególne znaczenie art. 10 projektu zmian w Konstytucji, który podnosząc rangę rolnictwa, określa jego problemy w dziele coraz lepszego wyżywienia narodu. Chciałbym tu podkreślić następujące problemy:</u>
          <u xml:id="u-7.19" who="#EdwardDuda">— Konstytucyjne zapewnienie prawidłowej gospodarki ziemią, którą jako niepomnażalne dobro ogólnonarodowe należy chronić, wzbogacać, jak najracjonalniej wykorzystywać. Temu celowi służy także art. 8, gwarantujący ochronę naturalnego środowiska w trosce o zdrowotne walory i piękno przyrody ojczystej.</u>
          <u xml:id="u-7.20" who="#EdwardDuda">— Zapewnienie opieki i pomocy państwa dla rozwoju wszystkich sektorów rolnictwa, przez co umacnia się poczucie pewności, sprzyjające rozwojowi produkcji rolnej w każdym gospodarstwie, utwierdza się wśród wszystkich rolników przekonanie, że nic z dotychczasowego dorobku wsi i rolnictwa nie zostanie pominięte. Równocześnie jednak daję się wyraz tendencjom rozwoju i kierunkom przemian społeczno-ekonomicznych, które służyć mają wzrostowi wydajności rolnictwa, wdrażaniu postępu naukowo-technicznego, racjonalniejszemu wykorzystaniu zasobów pracy i środków produkcji oraz wzrostowi dobrobytu wszystkich rolników.</u>
          <u xml:id="u-7.21" who="#EdwardDuda">— Zapewnienie opieki i pomocy wszechstronnemu rozwojowi samorządu rolniczego, a zwłaszcza, kółek rolniczych i spółdzielczości produkcyjnej, które były zawsze nosicielami postępu w dziedzinie organizacji i wytwarzania, które przeobrażały chłopską świadomość. Dzięki bowiem samorządowi rolniczemu i rożnym formom integracji społeczno-gospodarczej — wieś polska coraz bardziej przechodzi od tradycyjnej zbiorowości indywidualnych producentów ku zbiorowości zespolonej różnorakimi więzami ekonomicznymi, produkcyjnymi i organizacyjnymi. Coraz szybciej rozwijają się różne formy kooperacji i specjalizacji produkcji, narastają i zacieśniają się powiązania gospodarki indywidualnej z socjalistyczną gospodarką narodową.</u>
          <u xml:id="u-7.22" who="#EdwardDuda">Konstytucyjne zapewnienie pomocy i opieki państwa tym wszystkim formom chłopskiej aktywności społeczno-produkcyjnej jest akceptacją inicjatyw zrodzonych w społeczeństwie wsi, jest stymulacją dalszego ich rozwoju i jest także dowodem zbieżności interesów socjalistycznego państwa i ulegającej socjalistycznym przeobrażeniom społeczności wiejskiej.</u>
          <u xml:id="u-7.23" who="#EdwardDuda">Wieś polska widzi w projekcie zmian do Konstytucji kolejny dowód troski państwa o sprawy produkcyjne i bytowe rolników, dowód najwyższego uznania dla rolniczego trudu. Stanowi to dla niej symbol i konkret zacieśnienia i doskonalenia sojuszu robotniczo-chłopskiego, a jednocześnie zobowiązanie do tym bogatszego, materialnego i konkretnego potwierdzenia wartości swego udziału w tym sojuszu.</u>
          <u xml:id="u-7.24" who="#EdwardDuda">Jest to wreszcie dla polskiej wsi jakże wartościowy dowód efektywności polityki rolnej, wypracowanej wspólnie przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Polityki trwałej, jeśli chodzi o podstawowe zasady, na których opiera się jej strategia rozwojowa i zmiennej wartością przyspieszania jej realizacji w miarę wzrostu świadomości społecznej mieszkańców wsi i wzrostu potencjału produkcyjnego gospodarki rolnej. Trwałość i doskonalenie tej polityki gwarantuje art. 10 proponowanych zmian w Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-7.25" who="#EdwardDuda">Wysoki Sejmie! Na zakończenie pragnę jeszcze podkreślić głęboką moralną wymowę uzupełnienia postanowień rozdziału 9 Konstytucji, który stanowi, że godło, barwy i hymn Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej otoczone są czcią i podlegają ochronie. Stwierdzenie to bowiem eksponuje walor godności i honoru każdego Polaka, jego umiłowanie wolności i niepodległości, ciągłość ponad tysiącletniej tradycji państwowości polskiej. Są one - symbolem dziedzictwa minionych pokoleń i symbolem wartości, które stale przez naród wzbogacane, pragniemy przekazać naszym następcom. Tym, z myślą o których budujemy współczesność i przyszłość.</u>
          <u xml:id="u-7.26" who="#EdwardDuda">Taką intencją kierowało się pokolenie piszące blisko ćwierć wieku temu naszą Konstytucję i taką intencją kierujemy się my, wprowadzając dziś bardzo istotne, choć nieliczne zmiany i uzupełnienia.</u>
          <u xml:id="u-7.27" who="#EdwardDuda">Dlatego też, wyrażając w imieniu Klubu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego pełne poparcie dla tych zmian, wyrażam w ten sposób przekonanie wszystkich członków Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, przekonanie zgodne z najszczerszymi życzeniami wszystkich Polaków.</u>
          <u xml:id="u-7.28" who="#EdwardDuda">Klub Poselski ZSL będzie głosować za przyjęciem przedłożonych Sejmowi zmian do Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-7.29" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-8">
          <u xml:id="u-8.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Piotr Stefański.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-9">
          <u xml:id="u-9.0" who="#PiotrStefański">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Klub Poselski Stronnictwa Demokratycznego upoważnił mnie do przedstawienia stanowiska w doniosłej sprawie zmian w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Obywatele posłowie pozwolą, że na wstępie powołam się na podjętą w dniu wczorajszym uchwałę XI Kongresu naszego Stronnictwa. Odpowiedni fragment wczorajszej uchwały brzmi tak: „Kongres popiera wprowadzenie do Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zmian odzwierciedlających postępy uzyskane w budownictwie socjalistycznym od czasu uchwalenia Konstytucji oraz wskazujących podstawowe kierunki rozwoju państwa i społeczeństwa we współczesnym okresie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”.</u>
          <u xml:id="u-9.1" who="#PiotrStefański">Przewodniczący Komisji Nadzwyczajnej, Przewodniczący Rady Państwa poseł Henryk Jabłoński mówił o poprzedzającej projekt zmian dyskusji. Dyskusja ta miała bardzo szeroki zasięg. Mówi o tym choćby fakt, że na temat proponowanych zmian wypowiedziało się w listach i telegramach ponad pół miliona obywateli, że listów, bardzo często podpisanych zbiorowo, do Sejmu, Rady Państwa, do centralnych instancji partii i sojuszniczych stronnictw politycznych wpłynęło dotąd ponad 70 tysięcy.</u>
          <u xml:id="u-9.2" who="#PiotrStefański">Stanowisko, które wyraziliśmy w uchwale Kongresu jest także plonem kilkumiesięcznej.</u>
          <u xml:id="u-9.3" who="#PiotrStefański">Dyskusji przedkongresowej, w której na temat spraw konstytucyjnych wypowiedziała się większość członków Stronnictwa, inteligentów, rzemieślników, pracowników różnych działów usług. Były to wypowiedzi dotyczące samej potrzeby dokonania zmian w Konstytucji, jak też i obejmujące proponowane główne kierunki tych zmian oraz niektóre problemy wymagające — zdaniem naszych działaczy — po prostu nowych rozwiązań konstytucyjnych. Wnioski z tej dyskusji nasz Kongres mógł porównać z rezultatami prac Komisji Nadzwyczajnej. Wyrażone w uchwale Kongresu stanowisko jest wyrazem stwierdzenia zgodności oczekiwań z propozycjami zawartymi w rozpatrywanym i dziś przez Wysoki Sejm projekcie ustawy o zmianie Konstytucji. Jest potwierdzeniem naszych doświadczeń, przemyśleń, dążeń, wyrazem podstawowych prawd dotyczących wspólnego dobra wszystkich Polaków — silnego, suwerennego państwa narodu polskiego.</u>
          <u xml:id="u-9.4" who="#PiotrStefański">Kilka okoliczności chcemy podkreślić w sposób szczególny. Pierwszą z nich jest trwała podstawowych zasad sformułowanych w 1952 roku. Choć od uchwalenia Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej minęło bez mała ćwierć wieku, choć Konstytucja opracowana została we wstępnej fazie budownictwa socjalistycznego i na znacznie wcześniejszym etapie rozwoju państwa i społeczeństwa, do dziś uderza aktualność jej głównych norm. Normy te potwierdzone długoletnią praktyką także i w przyszłości wykazywać będą swe walory. Podkreślając dalekowzroczność twórców Konstytucji z 1952 roku, podkreślić trzeba także i ważną prawdę o dwukierunkowej istocie ustawy zasadniczej. Odzwierciedlając rzeczywistość i utrwalając podstawowe normy obowiązujące w państwie, a więc odnosząc się do przeszłości i do teraźniejszości, Konstytucja działa także w przyszłość, nadaje kierunek zarówno całemu ustawodawstwu, jak też — to jest chyba jeszcze ważniejsze — całemu społecznemu rozumieniu państwa, jego celów i zadań.</u>
          <u xml:id="u-9.5" who="#PiotrStefański">Proponowane zmiany dobrze oddają tę dwukierunkową istotę prawa konstytucyjnego. Wychodząc od rzeczywistości mocno utrwalonej, sięgają w przyszłość, wskazują drogę, na której w ciągu wielu lat, a nawet długich dziesięcioleci powinien postępować rozwój naszego państwa i rozwój naszego społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-9.6" who="#PiotrStefański">W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na moment szczególnie podkreślany i w dyskusji, o której wspomniałem, i w listach tak licznie kierowanych przez obywateli. Po prostu autorzy tych listów, działacze polityczni, społeczni, wypowiadający się w dyskusji, przywiązują wielką wagę do utrwalenia zasad strategii, która realizowana od początku lat siedemdziesiątych przyniosła Polsce wielki, nie spotykany dotąd postęp; utrwalenia nie tylko w praktyce, nie tylko w tym, co jest wyrazem polityki, lecz również w prawie konstytucyjnym. Chodzi o to, by zespolenie dynamiki rozwoju gospodarczego z celami społecznymi, zasady i mechanizm tego zespolenia jak najbardziej jednoznacznie ująć w Konstytucji, by po prostu przesądzić ich trwałość w długim okresie historycznym.</u>
          <u xml:id="u-9.7" who="#PiotrStefański">Stwierdzenie, że „Zasadniczym celem społeczno-gospodarczej polityki Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest systematyczne polepszanie warunków bytowych, socjalnych i kulturalnych społeczeństwa, stały rozwój sił wytwórczych kraju, umacnianie siły, obronności i niezależności Ojczyzny”, jest kwintesencją założeń polityki wypracowanej przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą u progu lat siedemdziesiątych, polityki popartej przez sojusznicze stronnictwa polityczne i wcielanej w życie jako wspólny ogólnonarodowy program. Założenia tej polityki zapewniają nierozdzielność zadań gospodarczych od humanistycznych celów społecznych socjalizmu, poczynania w sferze ekonomicznej podporządkowują coraz lepszemu zaspokajaniu rosnących potrzeb społecznych, wysuwają na czoło coraz wydajniej i lepiej zorganizowanej pracy to wszystko, co rozstrzyga o kształtowaniu coraz wyższej jakości i warunków życia narodu.</u>
          <u xml:id="u-9.8" who="#PiotrStefański">Zasadniczą wymowę społeczną jako odzwierciedlenie nowych możliwości i nowych potrzeb narodu, jako konkretyzacja zdobyczy społecznej polityki lat siedemdziesiątych mają uzupełnienia dotyczące prawa do pracy, ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, prawa do nauki. Nie są to w żadnym przypadku zapowiedzi, to nie są propozycje jakiegokolwiek zapisu na wyrost. Po prostu jest faktem, że nastąpiło w Polsce zrównanie praw socjalnych pracowników fizycznych i umysłowych, że prawo do bezpłatnej opieki lekarskiej objęło ludzi pracy zarówno w miastach, jak i na wsi, że bezpłatne są wszystkie typy szkół.</u>
          <u xml:id="u-9.9" who="#PiotrStefański">Zwięzłą wykładnią założeń, w narastającym szybkim tempie już urzeczywistnianych, jest także projekt nowego ujęcia artykułów dotyczących pozycji i warunków życia kobiet, małżeństwa, rodziny i macierzyństwa, wychowania dzieci, obowiązków alimentacyjnych, spraw budownictwa mieszkaniowego. Wszystkie te zmiany stanowią konstytucyjny wyraz i potwierdzenie polityki, która zapewnia jedność celów społecznych socjalizmu z naszym socjalistycznym rozwojem gospodarczym, nadaje naszym rozwiązaniom ustrojowym i opartej na nich praktyce znamiona głębokiego humanizmu.</u>
          <u xml:id="u-9.10" who="#PiotrStefański">I wreszcie moment najbardziej zasadniczy: ostateczne potwierdzenie faktu, że nasze państwo, Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym. Jest to fakt obiektywny, wyrażony całym społecznym i gospodarczym dorobkiem naszej ojczyzny, wypracowanym w ciągu trzech dziesięcioleci socjalistycznego budownictwa. Jest to także fakt subiektywny, wyraz świadomości milionów Polaków.</u>
          <u xml:id="u-9.11" who="#PiotrStefański">Socjalistyczny charakter naszego państwa, jego model polityczny, w którym partia stanowi przewodnią siłę w budowie socjalizmu, a współdziałanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego jest podstawą Frontu Jedności Narodu — najszerszej płaszczyzny patriotycznego działania na rzecz realizacji zasadniczych interesów narodu i państwa, nierozerwalna więź łącząca Polskę ze wspólnotą krajów socjalistycznych, oraz dokonany w naszym kraju postęp społeczny — to ugruntowana rzeczywistość, której pełny wyraz w Konstytucji stanowi źródło satysfakcji dla wszystkich tych, którzy nie szczędzili sił dla sprawy socjalistycznego rozwoju ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-9.12" who="#PiotrStefański">Jest to jednocześnie — wyrażam w tym miejscu głębokie przekonanie całego Stronnictwa Demokratycznego — źródło nowej siły, z którą iść będziemy przez lata budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-9.13" who="#PiotrStefański">Klub Poselski Stronnictwa Demokratycznego, spełniając wyrażoną w uchwale XI Kongresu wolę Stronnictwa, zgodnie z naszą dewizą „patriotyzm i postęp”, będzie głosować za projektem ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-9.14" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-10">
          <u xml:id="u-10.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Zdzisław Kurowski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-11">
          <u xml:id="u-11.0" who="#ZdzisławKurowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Kiedy 24 lata temu uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zgrupowani na Zlocie Przodowników Pracy i Nauki przedstawiciele młodego pokolenia uroczystym ślubowaniem dali wyraz swej ideowo-politycznej identyfikacji z zasadami i kształtem ustrojowym naszej ojczyzny — ojczyzny ludu pracującego miast i wsi. Swym codziennym wysiłkiem i postawą manifestowali niezłomne poparcie dla jej zdobyczy i osiągnięć.</u>
          <u xml:id="u-11.1" who="#ZdzisławKurowski">Dziś pokolenie budowniczych podstaw socjalizmu — to rodzice współczesnej młodzieży, to współtwórcy olbrzymich przeobrażeń, jakie w ciągu 24 lat zaszły we wszystkich dziedzinach naszego życia. Odzwierciedlenie socjalistycznego charakteru tych przemian i dokonań w najważniejszym dokumencie prawno-ustrojowym jest dla nas wszystkich aktem wielkiej wagi i głębokiej ideowej satysfakcji. Dla współczesnego młodego pokolenia Polaków, Polska i socjalizm są nierozłączne. Polska i socjalizm stworzyły młodemu pokoleniu warunki awansu i wszechstronnego rozwoju. Szczególnie ostatnie pięciolecie dynamicznych przemian kraju otwiera przed młodzieżą porywające perspektywy.</u>
          <u xml:id="u-11.2" who="#ZdzisławKurowski">Partia na czoło w swoim programie wysunęła troskę o człowieka i to wszystko, co decyduje o wyższej jakości warunków naszego życia. Przez konsekwentną realizację zadań społeczno-gospodarczych stworzyła możliwość coraz pełniejszego urzeczywistnienia humanistycznych ideałów socjalizmu. Do najwyższej rangi podniosła problemy wychowania młodego pokolenia.</u>
          <u xml:id="u-11.3" who="#ZdzisławKurowski">Z dotychczasowych dokonań partii i jej programu wypływa głęboka i powszechna akceptacja przez młodzież potwierdzenia w ustawie zasadniczej — sprawdzonej w życiu, przewodniej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w budowie socjalizmu, wypływa poparcie dla fundamentalnych zasad naszej polityki zagranicznej.</u>
          <u xml:id="u-11.4" who="#ZdzisławKurowski">Doniosłe znaczenie ma również utrwalenie w Konstytucji podstawowych zasad strategii społeczno-gospodarczego rozwoju kraju. Młodzież jest szczególnie zainteresowana nowoczesnością, przyspieszaniem procesu doskonalenia naszej gospodarki i zwiększenia jej efektywności. Stąd też z dużym poparciem młodzieży spotykają się te sformułowania w projekcie zmian, które dotyczą racjonalnego gospodarowania, wykorzystania rezerw, podnoszenia kwalifikacji i rozwoju szkolnictwa.</u>
          <u xml:id="u-11.5" who="#ZdzisławKurowski">Zdecydowane poparcie zyskały postanowienia dotyczące rozwoju wsi i rolnictwa oraz sposobów realizacji programu wyżywienia narodu. Wychodzą one naprzeciw dążeniom młodzieży do unowocześnienia rolnictwa i wsi. Znalazło to wyraz w licznych listach i wypowiedziach, zawierających powszechne poparcie młodzieży dla projektowanych zmian w naszej Konstytucji. W wielu listach podkreślano głęboką zasadność jedności praw i obowiązków. Wskazywano także na konieczność skuteczniejszego przeciwdziałania wszelkim przejawom braku poczucia odpowiedzialności, niesumienności, lekceważenia norm współżycia społecznego, podkreślając, że tylko świadome swych celów, złączone wspólnotą dążeń, rzetelnie pracujące i zdyscyplinowane społeczeństwo może osiągnąć wysoki poziom rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-11.6" who="#ZdzisławKurowski">Obywatele Posłowie! Proponowane zmiany w Konstytucji określają drogi rozwoju demokracji socjalistycznej, formy samorządności ludzi pracy w mieście i na wsi.</u>
          <u xml:id="u-11.7" who="#ZdzisławKurowski">Program ruchu młodzieżowego opieramy na wychowywaniu przez pracę i działanie. Do wysokiej rangi podnosimy zasadę samowychowania. Nasze podstawowe zadanie — to dobre wychowywanie młodzieży, mobilizowanie jej do najtrudniejszych zadań gospodarczych, wszechstronne przygotowywanie do czekających ją zadań i obowiązków.</u>
          <u xml:id="u-11.8" who="#ZdzisławKurowski">Ze szczególnym zadowoleniem zaakceptowane zostało w środowiskach młodzieży nowe brzmienie art. 68, który mówi, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa otacza szczególnie troskliwą opieką wychowanie młodzieży i zapewnia jej najszersze możliwości rozwoju oraz stwarza warunki do aktywnego udziału młodego pokolenia w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturalnym, kształtując poczucie współodpowiedzialności młodzieży za rozwój Ojczyzny”.</u>
          <u xml:id="u-11.9" who="#ZdzisławKurowski">Ruch młodzieżowy, aktywnie współdziałając z rodziną, szkołą, z instytucjami i organizacjami społecznymi, będzie skutecznie realizować swoje cele wychowawcze, starając się dobrze przygotowywać młodych do roli współgospodarza kraju.</u>
          <u xml:id="u-11.10" who="#ZdzisławKurowski">Żywotne interesy młodzieży odzwierciedla w pełni sformułowanie, że „W trosce o dobro rodziny Polska Rzeczpospolita Ludowa dąży do poprawy sytuacji mieszkaniowej, przy współudziale obywateli rozwija i popiera różne formy budownictwa mieszkaniowego”. Wyraża ono rzeczywiste, życiowe potrzeby młodego pokolenia, szczególnie młodych rodzin. W ich zaspokajaniu uczestniczy i coraz szerzej będzie uczestniczyć młodzież i jej organizacje.</u>
          <u xml:id="u-11.11" who="#ZdzisławKurowski">Z pełną aprobatą i należytym zrozumieniem młodzież przyjmuje także sformułowanie o umocnieniu społecznej pozycji kobiety, zwłaszcza kobiet i matek pracujących zawodowo.</u>
          <u xml:id="u-11.12" who="#ZdzisławKurowski">Wychowujemy młode pokolenie w poczuciu jedności praw i obowiązków wobec ojczyzny, w umiłowaniu patriotycznych i rewolucyjnych tradycji, w szacunku dla pokolenia ojców za ich wkład w dzieło socjalistycznego budownictwa.</u>
          <u xml:id="u-11.13" who="#ZdzisławKurowski">Szanując nasze tradycje i dorobek, akcentujemy szczególnie mocno w procesie wychowania te wartości i ideały, których twórcą i wyrazicielem jest klasa robotnicza i ludzie pracy.</u>
          <u xml:id="u-11.14" who="#ZdzisławKurowski">Codzienna aktywna postawa młodzieży polskiej, a zwłaszcza członków socjalistycznych związków, będzie się przyczyniać do urzeczywistniania doniosłych zasad naszej Konstytucji — zasad o wielkim ideowo-wychowawczym znaczeniu.</u>
          <u xml:id="u-11.15" who="#ZdzisławKurowski">Wysoki Sejmie! Mówi się o młodych jako o pokoleniu wielkiej szansy. Tę szansę rozumiemy jako aktywne uczestnictwo i ofiarną pracę dla dalszego rozwoju socjalistycznej ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-11.16" who="#ZdzisławKurowski">Socjalistyczna, nowoczesna i dostatnia Polska, silna solidną pracą i ofiarnością nas wszystkich, jest naszym najwyższym dobrem. Potwierdzamy to dzisiaj w Konstytucji, w której zmiany i uzupełnienia uwzględniają wszystkie najistotniejsze interesy i potrzeby całego społeczeństwa i młodego pokolenia. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-11.17" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-12">
          <u xml:id="u-12.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Konstanty Łubieński.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-13">
          <u xml:id="u-13.0" who="#KonstantyŁubieński">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Na wstępie trzeba podkreślić, że chociaż okres, który poświęciliśmy projektowi ustawy o zmianie Konstytucji nie był zbyt długi, to posłowie — redaktorzy projektowanych zmian, podjęli niemały wysiłek, dążąc do nadania poszczególnym przepisom takiego brzmienia, aby mogły być najszerzej przez opinię przyjęte. Toteż pierwsza wersja wielu sformułowań uległa w toku dyskusji istotnym modyfikacjom.</u>
          <u xml:id="u-13.1" who="#KonstantyŁubieński">Muszę też zaznaczyć, że głosy opinii katolickiej były przedmiotem bacznej uwagi. Komisja Nadzwyczajna odniosła się poważnie do dokumentów wyrażających niepokój tej opinii, w szczególności do memoriału Episkopatu Polski. Przez swoich przedstawicieli przeprowadziła też szereg rozmów z reprezentantami środowisk życia religijnego.</u>
          <u xml:id="u-13.2" who="#KonstantyŁubieński">Punktem wyjścia oceny Konstytucji jest dla każdego Polaka pytanie, jak w świetle tych zmian przedstawia się sprawa najważniejsza, a więc dobro narodu, jego niepodległość, suwerenność i bezpieczeństwo. Bez jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, wszelka dalsza dyskusja między Polakami staje się bezprzedmiotowa. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że sformułowania Konstytucji, które tego dotyczą, pozostają w ich dotychczasowym brzmieniu.</u>
          <u xml:id="u-13.3" who="#KonstantyŁubieński">Przypominam, że preambuła, która nie uległa żadnym zmianom, podkreśla, że naczelnym motywem, którym powinien się kierować naród polski i wszystkie organy władzy, jest „najpełniejszy rozkwit Narodu Polskiego, jego niepodległość i suwerenność”. Zachowuje również dotychczasowe treści art. 6 Konstytucji, który postanawia, że „Siły zbrojne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stoją na straży suwerenności i niepodległości Narodu Polskiego, jego bezpieczeństwa i pokoju”. Obecnie proponuje się w formie nowego art. 3a uzupełnienie Konstytucji w zakresie tego podstawowego problemu. W moim przekonaniu chodzi w nim przede wszystkim o podkreślenie, że Polska Rzeczpospolita Ludowa w swej polityce kieruje się interesem narodu polskiego, jego suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwa. Następnie realizm wskazuje na pokój i współpracę międzynarodową jako podstawowe, niezbędne warunki tego, aby wymienione wartości urzeczywistniać. I wreszcie określa się w tym kontekście stosunki z innymi państwami. Postulat współpracy stawia się w stosunku do wszystkich państw, wysuwając na plan pierwszy ze zrozumiałych politycznie względów współpracę z państwami socjalistycznymi. Ale jak wiemy, również współpraca z krajami o innych ustrojach rozwija się coraz szerzej nie tylko w płaszczyźnie gospodarczej, lecz także kulturalnej, a nawet, zgodnie z duchem Helsinek, politycznej.</u>
          <u xml:id="u-13.4" who="#KonstantyŁubieński">Podsumowując, można odpowiedzieć na postawione pytanie zdecydowanie, że w znowelizowanym akcie konstytucyjnym sprawy niepodległości, suwerenności i bezpieczeństwa zajmują należne miejsce. Lecz strażnikiem zabezpieczającym te najwyższe dla narodu wartości jest nie tylko ten czy ów artykuł, czy preambuła ani nawet cała Konstytucja czy powołane przez nią instytucje, ale w jeszcze większej mierze program działania, który w swoich zasadach też podlega wpisaniu do Konstytucji. W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na szczególnie ważny element w procesie umacniania niepodległości, suwerenności i bezpieczeństwa, jakim jest rozwój społeczno-gospodarczy. Przekonaliśmy się o tym w 1939 roku, kiedy to klęska wrześniowa i jej przebieg były wynikiem przede wszystkim dysproporcji w rozwoju potencjału ekonomicznego pomiędzy Polską a Niemcami.</u>
          <u xml:id="u-13.5" who="#KonstantyŁubieński">Po wojnie, kiedy z gruzów odbudowywaliśmy miasta i fabryki, kiedy zaczęliśmy wznosić nowe zakłady, kiedy podjęliśmy intensyfikację produkcji rolnej, to przecież stawialiśmy pierwsze kroki w umacnianiu niepodległości. W ostatnich latach osiągnęliśmy dalszy postęp na tej drodze i coraz wyraźniej stwierdzamy, jak stopień rozwoju społeczno-gospodarczego decyduje o naszej pozycji międzynarodowej. W wyniku realizacji ostatniej pięciolatki, opartej na nowej strategii rozwoju, mogliśmy przekonać się najlepiej o tej zależności, mogliśmy chyba po raz pierwszy w historii stwierdzić wzrost pozycji naszego kraju w świecie dzięki nowej polityce gospodarczej i jej osiągnięciom.</u>
          <u xml:id="u-13.6" who="#KonstantyŁubieński">Dziś wpisujemy do Konstytucji program wyżywienia narodu, mający znaczenie tak podstawowe nie tylko ze względu na zaopatrzenie kraju, lecz również na koniunkturę światową. W ogólnogospodarczym programie przyznajemy priorytet systematycznemu polepszaniu warunków bytowych. Umacniamy w Konstytucji socjalne prawa obywatelskie, zapewniając w szczególności, dyktowaną troską o rozwój narodu, opiekę rodzinie, macierzyństwu i wychowanie młodego pokolenia. Warunki te i uprawnienia socjalne dotyczą człowieka, każdego Polaka, jego sił fizycznych, intelektualnych i moralnych. A przecież Polska, jej moc, jej pozycja w świecie będą takie, jakimi będą Polacy.</u>
          <u xml:id="u-13.7" who="#KonstantyŁubieński">Wysoki Sejmie! Trzeba mieć świadomość tych związków, ale również świadomość, że aktualna sytuacja międzynarodowa nie jest łatwa, że narastają nowe problemy. Nie mówię o ewentualności konfrontacji, to przekracza możliwości mojej wyobraźni, aczkolwiek wykluczyć tej sprawy jeszcze nie można na skutek ciągłego wzrostu zbrojeń i utrzymywania się dawnych i nowych ognisk zapalnych. Myślę natomiast o alternatywie konfrontacji, o pokoju, o współpracy. Czasem się mówi, Obywatele Posłowie, o wygranej wojnie i przegranym pokoju, a można by powiedzieć nieraz — o przespanym pokoju.</u>
          <u xml:id="u-13.8" who="#KonstantyŁubieński">A co to znaczy współpraca? W płaszczyźnie ekonomicznej to wymiana towarów i usług, wymiana myśli technicznej, obroty finansowe, to racjonalny międzynarodowy podział prac itd. Ale to także rywalizacja i konkurencja, a przy niedostatecznie szybkim rozwoju społeczno-ekonomicznym, to niebezpieczeństwo popadnięcia w ostre zależności gospodarcze, ograniczające faktycznie suwerenność narodową. Nieunikniona we współczesnym świecie współzależność ekonomiczna nie może przeobrażać się w zależność, znalezienie się niejako w sytuacji kraju o monokulturze.</u>
          <u xml:id="u-13.9" who="#KonstantyŁubieński">Nowa polityka społeczno-gospodarcza nastawiona na modernizację, na parametry światowe, na dotrzymanie kroku przodującym krajom, to podstawowa gwarancja umocnienia tych najwyższych wartości narodu, o których mówiłem na wstępie, a które przyświecają naszej Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-13.10" who="#KonstantyŁubieński">Wysoka Izbo! Debata konstytucyjna siłą rzeczy narzuca poruszanie spraw najbardziej zasadniczych. Chciałbym dlatego poświęcić uwagę drugiemu tematowi dla nas katolików zasadniczemu, sprawie wolności religii.</u>
          <u xml:id="u-13.11" who="#KonstantyŁubieński">Jak wiadomo, historia Polski od daty chrztu ściśle łączy się z chrześcijaństwem. Wkład katolicyzmu i innych wyznań chrześcijańskich w okresie 1000-lecia był niemały. Zaznaczył się przede wszystkim w dziedzinie kultury duchowej, lecz także i materialnej. Uformował on też ideały życia zbiorowego naszego narodu. W okresie zaborów przez długie lata katolicyzm podtrzymywał polskość. Również w okresie ostatniej wojny zarówno w kraju, jak i w wojskach walczących na Wschodzie i Zachodzie, w obozach koncentracyjnych religia chrześcijańska dla wielu Polaków była silnym, duchowym wsparciem. A w okresie powojennym w dziele odbudowy kraju i dalszego rozwoju znaczny był też wkład trudu i ofiarności obywateli wierzących. Oto jest ta spuścizna, którą chrześcijańska część społeczeństwa dziedziczy po przeszłości i pragnie kontynuować ją współcześnie ku dobru ojczyzny. Tymczasem dyskusja nad zmianami Konstytucji obudziła w duchowieństwie i środowiskach katolickich poważny niepokój co do warunków dalszego życia i wychowania religijnego oraz kultury chrześcijańskiej w Polsce. Mówię o niepokoju szczerym, a nie tym, który pochodzi z inspiracji pozareligijnej. Źródłem tej sytuacji było wprowadzenie do projektu zmian przede wszystkim art. 2a ust. 1, który stwierdza, że Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest przodującą siłą polityczną w budowie socjalizmu, a który pozostaje w związku z art. 1 ust. 1 postanawiającym, że PRL jest państwem socjalistycznym i art. 2b, który stwierdza, że w PRL celem działalności państwa jest między innymi wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-13.12" who="#KonstantyŁubieński">Rozumowanie jest następujące: PZPR w oparciu o normę konstytucyjną jest siłą przewodnią w budowie socjalizmu, wypełniającego znaczną część życia społecznego i posiada program oparty o filozofię ateistyczną o dużym stopniu ekspansywności. W tej sytuacji trzeba się liczyć, że PZPR będzie dążyć do narzucania swego światopoglądu, do nadania mu charakteru państwowego, a co najmniej będzie środkami administracyjnymi ograniczać działalność innych światopoglądów. W warunkach polskich takie poczynania dotknęłyby przede wszystkim wyznania chrześcijańskie.</u>
          <u xml:id="u-13.13" who="#KonstantyŁubieński">Wymaga co prawda w tym miejscu podkreślenia, że art. 70 m.in. zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania, a kościołowi i innym wyznaniom swobodne wypełnianie funkcji religijnych, zakazując zarazem zmuszania do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Należy wziąć pod uwagę również nowo wprowadzony ust. 2 w art. 57, który gwarantuje równość praw bez względu na szereg kryteriów, m.in. na wyznanie, a także zachowany art. 69, który nie tylko powtarza zasadę art. 57 ust. 2 o równości praw, lecz także przewiduje sankcję karną za „Naruszenie tej zasady przez jakiekolwiek bezpośrednie lub pośrednie uprzywilejowanie albo ograniczenie w prawach”.</u>
          <u xml:id="u-13.14" who="#KonstantyŁubieński">Poza tym należy dodać, że w trakcie dyskusji wprowadzono nowe zmiany istotne z rozpatrywanego punktu widzenia. I tak skreślono ust. 3 art. 70 postanawiający, że „Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karane”. Uznano ten przepis za represyjny, nie mający już obecnie uzasadnienia. W art. 2a nadano nowe brzmienie ust. 3, gdzie stwierdza się, iż Front Jedności Narodu jest wspólną płaszczyzną działania m.in. wszystkich obywateli wokół żywotnych interesów PRL niezależnie od stosunku do religii. Dobrze się również stało, że został skreślony w art. 57 ust. 3 w dawnym brzmieniu, które budziło powszechne obawy także opinii katolickiej, że uzależnia korzystanie z praw od wypełniania obowiązków.</u>
          <u xml:id="u-13.15" who="#KonstantyŁubieński">Tę analizę muszę jednak zakończyć stwierdzeniem, że wymienione obawy, jakkolwiek uległy w wyniku szeregu zmian w projektach nowelizacyjnych Konstytucji złagodzeniu, to jednak całkowicie nie ustąpiły. Sprowadzają się one w istocie do jednego zagadnienia: czy wierzący obywatele mogą mieć przekonanie, że uznanie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej za państwo socjalistyczne, a Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej za przewodnią siłę polityczną społeczeństwa, nie będzie w interpretacji prawnej i w praktyce uznawane za równoznaczne z uprzywilejowaniem światopoglądu ateistycznego i przyznania mu charakteru światopoglądu państwowego. Autorytatywna wypowiedź w tej sprawie w momencie uchwalania Konstytucji miałaby istotne znaczenie dla złagodzenia wątpliwości i niepokojów u wierzących obywateli naszego kraju. Ułatwiłaby też właściwe przyjęcie w opinii katolickiej tego ważnego aktu państwowego. W tym duchu przyjmujemy dzisiejszą wypowiedź przemawiającego w imieniu Klubu Poselskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wicemarszałka Andrzeja Werblana, który stwierdził, że Konstytucja nie rozstrzyga spraw ideologicznych, a tym bardziej światopoglądowych. Chcielibyśmy rozumieć te słowa nie tylko jako wyjaśnienie intencji projektodawców zmian w ustawie zasadniczej, ale także jako wiążące wytyczne dla jej interpretacji.</u>
          <u xml:id="u-13.16" who="#KonstantyŁubieński">Wysoki Sejmie! Zdaję sobie sprawę ze skrótowego ujęcia mego głosu w dyskusji. Jest wiele jeszcze problemów ogromnej wagi wyłaniających się przy tej okazji, których nawet nie dotknąłem, jak sprawa rozwoju demokracji socjalistycznej czy też nowego ustawienia Najwyższej Izby Kontroli. Uczynią to zapewne i już uczynili inni posłowie. Jednakże znowelizowanej w wyniku dzisiejszej debaty Konstytucji nie traktujemy w taki sposób, jak gdyby w niej wyrażał się już osiągnięty ideał ustrojowy albo jak gdyby stanowiła ona ostateczny kres rozwoju form naszego życia państwowego i społecznego. W tej perspektywie patrzymy na obecną debatę konstytucyjną, mając nadzieję iż dokona jeszcze szeregu wyjaśnień i wzbogaci właściwe zrozumienie przyszłej ustawy zasadniczej naszego państwa.</u>
          <u xml:id="u-13.17" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-14">
          <u xml:id="u-14.0" who="#Marszałek">Obecnie zarządzam 20-minutową przerwę.</u>
          <u xml:id="u-14.1" who="#komentarz">(Przerwa w posiedzeniu od godz. 12 min. 15 do godz. 12 min. 50)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-15">
          <u xml:id="u-15.0" who="#HalinaSkibniewska">Wznawiam posiedzenie. Głos ma poseł Andrzej Żabiński.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-16">
          <u xml:id="u-16.0" who="#AndrzejŻabiński">Obywatelko Marszałku! Wysoka Izbo! Historia minionych trzech dziesięcioleci Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wykazała niezbicie, że jedynie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza potrafiła zintegrować naród w jego prastarych historycznie granicach między Bugiem i Wisłą a Odrą i Nysą, potrafiła wyzwolić w każdym obywatelu naszej socjalistycznej ludowej ojczyzny niespożyte siły twórcze, zapewniające krajowi wszechstronny rozwój, że jedynie polityka naszej partii potrafiła zagwarantować Polsce bezpieczeństwo, suwerenność i niepodległość.</u>
          <u xml:id="u-16.1" who="#AndrzejŻabiński">W świadomości naszego społeczeństwa ukształtowane zostało na podstawie całego dotychczasowego procesu budownictwa socjalistycznego pojęcie o tym, iż socjalizm jest i może być w przyszłości jedyną uznaną i powszechnie akceptowaną drogą naszego rozwoju. Stąd właśnie rodzi się powszechne przekonanie, że nowelizację Konstytucji zrodziło samo życie. Niezbędne więc i celowe stało się potwierdzenie w Konstytucji — która jest przecież podstawowym aktem prawnym, od którego zaczyna swą polityczną edukację każdy obywatel — nowego jakościowego etapu, na jakim znalazł się nasz kraj, podejmując zadanie zbudowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-16.2" who="#AndrzejŻabiński">I Sekretarz Komitetu Centralnego naszej partii towarzysz Edward Gierek mówił w swoim wystąpieniu z okazji obchodów 30-lecia Polski Ludowej, iż powinniśmy nadać taki kształt Konstytucji naszego państwa, by stała się ona jeszcze mocniejszą podstawą budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego i pełnej realizacji zasad socjalizmu we wszystkich dziedzinach życia narodu. Wskazanie w Konstytucji na rolę, jaką faktycznie spełnia Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, współdziałanie PZPR oraz Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego, jak i na funkcję Frontu Jedności Narodu — jest wyrazem nie tylko chęci realistycznego i zgodnego z faktami odzwierciedlenia rzeczywistości, ale również wskazaniem na umacniającą się jedność narodu i konsolidację społeczeństwa. Dla nikogo nie jest wątpliwe, że przewodnią siłą polityczną tego społeczeństwa jest właśnie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.</u>
          <u xml:id="u-16.3" who="#AndrzejŻabiński">Głębokim wyrazem tego, że decydującą siłą kształtującą losy naszego narodu stała się partia polskich komunistów, są również powojenne dzieje Opolszczyzny.</u>
          <u xml:id="u-16.4" who="#AndrzejŻabiński">Jeszcze raz więc godzi się przypomnieć, że to właśnie w dokumentach programowych Polskiej Partii Robotniczej postulat powrotu do Polski utraconych przed wiekami ziem nadodrzańskich i nadbałtyckich pojawił się jako jeden z podstawowych imperatywów rodzącej się władzy ludowej. I że było to rozumiane nie tylko jako nakaz moralny wobec historii naszego narodu, ale także jako nakaz racjonalny wobec przyszłości naszego narodu, jako niezbędny fundament dla budowania Polski w nowym, trwałym, społecznie i narodowo sprawiedliwym kształcie.</u>
          <u xml:id="u-16.5" who="#AndrzejŻabiński">Powojenne dzieje Opolszczyzny zweryfikowały i rozwinęły ten program szczególnie głęboko, mocno i wyraziście. Zweryfikowały go w tym, że stały się one dziejami wyzwolenia olbrzymich pokładów najbardziej twórczej, najbardziej szlachetnej energii duchowej mieszkańców tego regionu: ocalone i przywoływane dawne, polskie i plebejskie zarazem tradycje duchowe Śląska, pamięć o patriotyzmie i bohaterstwie powstańców śląskich z lat 1919, 1920 i 1921 — o patriotyzmie i bohaterstwie działaczy robotniczych i bojowników spod znaku „Rodła” okresu międzywojennego, żołnierzy-kombatantów wojny z hitlerowskim faszyzmem, szacunek dla pracy pionierów pierwszych ciężkich lat powojennych, dla osadników wojskowych, którzy tutaj budowali swój nowy dom ojcowski, szacunek dla dobrej pracy, dla ludzi dobrej roboty, wreszcie wymierny, bo naoczny, niezwykle dynamiczny rozwój ekonomiczny tego regionu jak i całego kraju — stały się najgłębszą trwałą wspólnotą integracyjną, w której kształtowali oni swoją samowiedzę narodową, samowiedzę społeczną i polityczną.</u>
          <u xml:id="u-16.6" who="#AndrzejŻabiński">Ta wielka, niewyczerpalna energia społeczna szczególnie twórcza stała się w latach ostatnich, po VI Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zdobyty przez partię w całym społeczeństwie polskim wielki autorytet moralny sprawił, że staliśmy się w tych ostatnich latach świadkami szybkiego kształtowania się nowej jakości w naszym życiu społecznym — tej mianowicie, że przedstawiane przez partię społeczeństwu na VII Zjeździe cele i programy budownictwa socjalistycznego w naszym kraju stają się ideowym programem najgłębszych dążeń wszystkich sił społecznych naszego narodu, sprawą aspiracji i marzeń każdego Polaka. Wyrazem tego jest wzrost liczby działaczy i aktywistów Frontu Jedności Narodu, ich bezinteresowna, powodowana szlachetnymi pobudkami patriotycznymi praca, która przyczynia się do lepszego zrozumienia w społeczeństwie zasad polityki partii i państwa, pobudza aktywność zawodową i obywatelską.</u>
          <u xml:id="u-16.7" who="#AndrzejŻabiński">Ta nowo ukształtowana wyższa jakość życia społecznego i politycznego jest wyrazem socjalistycznych zmian strukturalnych, jakie w naszym społeczeństwie się dokonały. Oto niewzruszona prawda, że punktem odniesienia, kodeksem praw i obowiązków każdego członka naszego społeczeństwa stał się socjalizm.</u>
          <u xml:id="u-16.8" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-17">
          <u xml:id="u-17.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Witold Jankowski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-18">
          <u xml:id="u-18.0" who="#WitoldJankowski">Obywatelko Marszałku! Wysoki Sejmie! Mamy dziś podjąć decyzję w sprawie zmian w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zmian zawartych w przedłożonym nam projekcie ustawy i zreferowanych przez przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej, Przewodniczącego Rady Państwa posła Henryka Jabłońskiego. Decyzja, którą dziś podejmujemy, ma znaczenie szczególnie zasadnicze. Nie tylko dlatego, że Konstytucja jest aktem w systemie prawnym hierarchicznie najwyższym. I nie tylko dlatego, że określa ona podstawowe zasady ustroju państwowego i społeczno-gospodarczego. Jest tak także dlatego, że wyznacza ona drogę zasadniczym kierunkom rozwojowym wspólnoty narodowej, określa prawa, wolności i obowiązki każdego obywatela, jego pozycję w państwie i społeczeństwie. Jest Konstytucją i państwa, które stanowi przedmiot dumy i szacunku wszystkich pokoleń Polaków. W tym swoim charakterze jest i powinna być mocnym spoiwem jedności moralno-politycznej narodu wokół podstawowych, najbardziej żywotnych interesów ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-18.1" who="#WitoldJankowski">„Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym” — stwierdza w nowym sformułowaniu art. 1 ustawy konstytucyjnej. Natomiast proponowany art. 2b określa jako podstawowy cel działalności państwa, „wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego człowieka, coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli”.</u>
          <u xml:id="u-18.2" who="#WitoldJankowski">Są to sformułowania podstawowe, które odzwierciedlają zarówno rzeczywistość ukształtowaną w toku dotychczasowego, ponad 30-letniego rozwoju naszego państwa i narodu, jak i wyznaczają zadania programowe na lata nadchodzące.</u>
          <u xml:id="u-18.3" who="#WitoldJankowski">Rzeczywistość polska wyraża się w tym, że mamy państwo socjalistyczne, a socjalizm, pojmowany jako proces rozwojowy, do którego teorii i praktyki wnosimy także nasz polski wkład, głęboko zakorzenił się w świadomości znakomitej większości naszego społeczeństwa jako ten system społeczno-gospodarczy, który jedynie stanowi szansę i przyszłość dla wszechstronnego i szybkiego rozwoju kraju, dla umocnienia jego suwerenności i autorytetu w świecie, który zapewnia nasze aktywne uczestnictwo w postępowych procesach rozwojowych współczesnej ludzkości.</u>
          <u xml:id="u-18.4" who="#WitoldJankowski">Na mocnym fundamencie tego, co już zbiorowym wysiłkiem całego narodu osiągnęliśmy, możemy dziś przystąpić do drugiego, wyższego etapu budowy socjalizmu, etapu budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego, etapu przekształcania naszego państwa w państwo ogólnonarodowe. Program budowy takiego właśnie społeczeństwa i państwa został proklamowany przez VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jest to program, jak to określił I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek: „na miarę pokolenia, zarówno pod względem skali wysiłku, jak i głębi przeobrażeń”. Jest to program perspektywiczny, którego realizacja, podjęta z całą dynamiką po grudniu 1970 r., obliczona jest na najbliższe dziesięciolecia.</u>
          <u xml:id="u-18.5" who="#WitoldJankowski">Elementy tego programu odnajdujemy w całym szeregu nowo wprowadzonych do ustawy konstytucyjnej zasad, jak i w tych, które zostały wzbogacone o nowe treści. Wraz z zasadami, które pozostają bez zmian, powstaje bogaty katalog społecznych zadań państwa zapisanych przede wszystkim w art. 3 ustawy konstytucyjnej, oraz w rozdz. 7 o podstawowych prawach i obowiązkach obywateli. Wyrażają one organiczny związek łączący wszelkie poczynania gospodarcze państwa z humanistycznymi celami społecznymi socjalizmu. Potwierdzają równość praw wszystkich obywateli bez względu na płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasę, wyznanie oraz pochodzenie i położenie społeczne. Potwierdzają równe prawa we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego.</u>
          <u xml:id="u-18.6" who="#WitoldJankowski">Ze szczególną satysfakcją chciałbym podkreślić nowe wartości, widoczne w projektowanych zmianach określających stosunek państwa do spraw rodziny, wychowania młodego pokolenia, do pozycji i roli kobiety w społeczeństwie, przede wszystkim kobiety — matki i kobiety pracującej zawodowo. Do rangi konstytucyjnej zasady podniesiony zostaje obowiązek państwa troski o dobro rodziny, zwłaszcza rodziny o licznym potomstwie. „Małżeństwo, macierzyństwo i rodzina znajdują się pod opieką i ochroną Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” — stwierdza art. 67 projektu ustawy o zmianie Konstytucji. Podkreślona została także troska państwa, przy współudziale obywateli, o rozwój różnych form budownictwa mieszkaniowego.</u>
          <u xml:id="u-18.7" who="#WitoldJankowski">Z drugiej strony projekt ustawy konstytucyjnej nakłada na rodziców obowiązek wychowywania dzieci na prawych i świadomych swych obowiązków obywateli. W rodzinie przecież młode pokolenie znajduje podstawy i początki wychowania zarówno moralnego, jak i obywatelskiego.</u>
          <u xml:id="u-18.8" who="#WitoldJankowski">W tym kontekście trzeba zauważyć, że w rzeczywistości naszego kraju rodzina jest tym terenem, na którym spotykają się ze sobą wyznawcy różnych światopoglądów, że na proces wychowawczy oddziałują i rodzina, i kościół, i szkoła, i organizacje młodzieżowe. Nakłada to na wszystkich obowiązek kształtowania tolerancji i otwartości wobec myślących odmiennymi kategoriami światopoglądowymi, obowiązek kształtowania charakterów w duchu poszanowania cudzej prawdy i maksymalizmu w dążeniu do zdobycia własnej prawdy światopoglądowej.</u>
          <u xml:id="u-18.9" who="#WitoldJankowski">Wspólną naszą troską powinno być, aby cała nasza młodzież wychowywana była w duchu patriotycznym i socjalistycznym. Natomiast sprawą osobistego wyboru młodych Polaków powinno pozostać, z jakich motywacji światopoglądowych dojdą oni do takiej postawy. Jest to w naszym przekonaniu sprawa istotna dla utrwalenia i pogłębienia jedności narodu.</u>
          <u xml:id="u-18.10" who="#WitoldJankowski">Wysoki Sejmie! Pełne urzeczywistnienie zapisanych w projekcie ustawy konstytucyjnej ambitnych, humanistycznych celów i zadań rozwoju społecznego możliwe jest jedynie w oparciu o pomnażanie dorobku materialnego kraju, w oparciu o nową jakość pracy. Jedność praw i obowiązków jest podstawą i warunkiem postępu osiąganego przecież przez osobisty wkład pracy każdego Polaka. Dlatego art. 57 ust. 3 projektu ustawy konstytucyjnej stwierdza: „Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej powinni rzetelnie wypełniać swoje obowiązki wobec Ojczyzny i przyczyniać się do jej rozwoju”.</u>
          <u xml:id="u-18.11" who="#WitoldJankowski">Do współudziału w tworzeniu nowych wartości materialnych, kulturowych i społecznych wezwani są wszyscy obywatele naszego kraju. Projekt zmian w ustawie konstytucyjnej podnosi do rangi najwyższej normy prawnej cały szereg ukształtowanych już form udziału obywateli w sprawowaniu władzy na różnych szczeblach i na różnych płaszczyznach. Stwierdza się przede wszystkim, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną”. Konstytucyjne sformułowanie tej zasady stanowi nić przewodnią wielu nowych postanowień zawartych w projekcie rozpatrywanego dziś projektu ustawy. Dotyczy to konstytucyjnego prawa załóg do udziału w zarządzaniu przedsiębiorstwami, poparcia dla wszelkich form samorządu, obowiązku rad narodowych do współdziałania z samo rządem mieszkańców, określenia roli związków zawodowych jako z jednej strony powszechnej organizacji współuczestniczącej w kształtowaniu i realizacji zadań społeczno-gospodarczych, a z drugiej strony — jako reprezentacji ludzi pracy.</u>
          <u xml:id="u-18.12" who="#WitoldJankowski">Rozwojowi socjalistycznej demokracji służyć ma konstytucyjnie zapisane prawo obywateli do uczestniczenia w sprawowaniu kontroli społecznej, w konsultacjach i dyskusjach nad węzłowymi problemami rozwoju kraju oraz prawo do zgłaszania wniosków, odwołań, skarg i zażaleń.</u>
          <u xml:id="u-18.13" who="#WitoldJankowski">To stałe poszerzanie płaszczyzn dialogu władzy ze społeczeństwem ma istotne znaczenie dla umocnienia i pogłębienia poczucia współodpowiedzialności obywateli za rozwój kraju, za realizację wspólnych przedsięwzięć, za przyszłość, za wszystko co się w Polsce dzieje. Tkwi w tym fundamentalna przesłanka pomyślnej kontynuacji polityki „polskiego przyśpieszania”, polityki dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego.</u>
          <u xml:id="u-18.14" who="#WitoldJankowski">Wspólną płaszczyzną działania i zespolenia wszystkich obywateli, niezależnie od przynależności partyjnej i niezależnie od wyznawanego światopoglądu, jest Front Jedności Narodu, a przewodnią siłą polityczną w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Przez wpisanie tych zasad do Konstytucji znalazły odzwierciedlenie i potwierdzenie realia społeczno-polityczne naszego socjalistycznego państwa i jego doświadczenia, wyrażające się w tym, że partia klasy robotniczej jest przewodnią siłą polityczną wszystkich przeobrażeń społeczno-ustrojowych dokonanych w ubiegłych przeszło 30 latach i ona także wytycza kierunki rozwojowe na przyszłość. Równocześnie ustrój socjalistyczny budowany jest przez cały naród, zróżnicowany światopoglądowo. Oznacza to prymat patriotycznej ideowo-politycznej jedności całego budującego socjalizm narodu, niezależnie od zróżnicowań światopoglądowych i wyznaniowych. Obywatele wierzący, uczestniczący w realizacji społeczno-gospodarczych celów socjalizmu, uznają przewodnią polityczną rolę partii klasy robotniczej, pozostając w zakresie filozoficznym, religijnym na własnych odrębnych pozycjach.</u>
          <u xml:id="u-18.15" who="#WitoldJankowski">Wprowadzona do projektu ustawy konstytucyjnej formuła Frontu Jedności Narodu potwierdza to rozróżnienie nic tylko jako stan istniejący, ale jako zjawisko trwałe, jako trwały element ideowo-politycznej jedności narodu. Chciałbym wyrazić mocne przekonanie, że sprzyjać to będzie dalszemu, świadomemu zaangażowaniu socjalistycznemu ludzi wierzących w Polsce, a także zwiększać będzie zakres moralnego wsparcia, jakie duszpasterska funkcja kościoła przynosi i przynosić będzie, pośrednio i bezpośrednio, dla aktualnych potrzeb społeczno-gospodarczego rozwoju kraju. Jednocześnie widzimy w tym ważną przesłankę dla perspektywy pomyślnego rozwiązywania problemów w dziedzinie stosunków kościelno-państwowych.</u>
          <u xml:id="u-18.16" who="#WitoldJankowski">Wysoki Sejmie! We współczesnym świecie pomyślny rozwój państwa, wzrost jego siły i dobrobytu obywateli nie dokonuje się i nie może dokonywać się w izolacji od procesów i wydarzeń na naszym i na innych kontynentach. Istotne znaczenie przypada polityce zagranicznej. O ile jej klasycznym zadaniem było zapewnianie bezpieczeństwa i nienaruszalności granic, suwerenności i niepodległości państwa, o tyle współcześnie jej zadania rozszerzyły się na szerokie obszary międzynarodowej współpracy nie tylko politycznej, ale i gospodarczej, społecznej, naukowej i kulturalnej.</u>
          <u xml:id="u-18.17" who="#WitoldJankowski">Polska dokonała swego wyboru miejsca w świecie w toku bohaterskich zmagań drugiej wojny światowej. Jest to miejsce we wspólnocie socjalistycznej, miejsce określone mocnym, bo uświęconym wspólnie przelaną krwią na polach bitew z hitlerowskim najeźdźcą, sojuszem, przyjaźnią i współpracą ze Związkiem Radzieckim. Jest to miejsce wśród tych wszystkich sił na całym świecie, które walczą o trwały pokój, o sprawiedliwość społeczną, o postęp, o pokojowe współżycie i współpracę wszystkich państw i narodów. Wpisujemy dziś te zasady do ustawy konstytucyjnej, kierując się troską o najżywotniejsze interesy narodu, o jego suwerenność, niepodległość i bezpieczeństwo. Jest to troska najwyższej rangi, ponieważ pokój, suwerenność i niepodległość są wartościami bezcennymi, w imię których pokolenia Polaków oddawały swe życie przez tysiąclecie naszej narodowej i państwowej historii.</u>
          <u xml:id="u-18.18" who="#WitoldJankowski">Obywatele Posłowie! Jesteśmy przedstawicielami narodu. Formułujemy dziś w Konstytucji literę jego praw, obowiązków i słusznych oczekiwań. Od wszystkich sprawujących służbę publiczną, ale także od wszystkich Polaków zależy, aby nigdy litera ta nie była martwa; aby zawsze wyrażała się w niej i przez nią dusza narodu, jego sumienie i godność, jego ambicje i nadzieje, a każdy Polak czerpał z niej gwarancje szacunku dla swej pracy, dla samego siebie. Aby stanowiła fundament, na którym dobrze i trwale czuje się i pięknieje nasz wspólny dom, ojczyzna.</u>
          <u xml:id="u-18.19" who="#WitoldJankowski">W imieniu Koła Poselskiego „Pax” mam zaszczyt oświadczyć, że w tym przekonaniu będziemy głosować za przedłożonym projektem ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-18.20" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-19">
          <u xml:id="u-19.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Edmund Osmańczyk.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-20">
          <u xml:id="u-20.0" who="#EdmundOsmańczyk">Obywatelko Marszałku! Wysoka Izbo! Budując Polskę Ludową postawiliśmy na pokój, na trwały pokój w Europie i w świecie. O naszej polityce zagranicznej decyduje odtąd strategia pokoju, najtrudniejsza sztuka obrony życia ludzkiego i jego środowiska. Jesteśmy pierwszym pokoleniem Polaków, które postawiło na trwały pokój. Poprzednie pokolenia wychowywane były w ciągłej wojennej potrzebie obrony granic Rzeczypospolitej. W czasach niewoli modliliśmy się o wojnę ludów i witaliśmy każdą wojnę, na każdym kontynencie, jak jutrzenkę swobody.</u>
          <u xml:id="u-20.1" who="#EdmundOsmańczyk">Między zaś dwiema światowymi wojnami z fatalizmem przyjmowaliśmy najtragiczniejszą z wiar w nieuchronność wojennego starcia, tak jak później w niepokonanej Warszawie w złowrogi fatalizm powstania.</u>
          <u xml:id="u-20.2" who="#EdmundOsmańczyk">Wiem, że gorzko o tym wspominać, ale trzeba to czynić, aby nigdy nie zatarło się w pamięci dzisiejszych i przyszłych pokoleń, z jakiej to karuzeli śmierci wyskoczyliśmy, osiągając granicę upływu krwi.</u>
          <u xml:id="u-20.3" who="#EdmundOsmańczyk">Teraz, kiedy Stoimy na twardym gruncie Polski Ludowej, na twardym gruncie socjalistycznego państwa, kiedy po raz pierwszy na wszystkich rubieżach naszej ojczyzny mamy wielostronnie zagwarantowany pokój, kiedy nasza siła wewnętrzna współdecyduje o pokoju środkowej Europy i kiedy nasz kraj stał się inicjatorem i współorganizatorem światowego ruchu pokoju — teraz dopiero staje się widoczne w pełni jak daleko odeszliśmy od fatalizmu minionych czasów, jak wielkiej rewolucji w naszym narodowym losie dokonała polska klasa robotnicza.</u>
          <u xml:id="u-20.4" who="#EdmundOsmańczyk">Wysoki Sejmie! Rządzące Polską w przeszłości klasy z różnorodnych przyczyn — z winy własnej i obcej przemocy, nie były w stanie zbudować nowoczesnego państwa, nadążającego za rozwojem naszych sąsiadów. Polskę ostatecznie uratowała klasa robotnicza, której program społeczno-polityczny okazał się równie śmiały i nowoczesny jak program klasowej przyjaźni i współpracy ze wszystkimi sąsiadami, a pokojowego współistnienia ze wszystkimi narodami.</u>
          <u xml:id="u-20.5" who="#EdmundOsmańczyk">Wysoka Izbo! Każda klasa rządząca instytucjonalizuje swoją władzę w konstytucji państwa. Ma do tego też święte prawo klasa robotnicza, skoro wzięła na siebie odpowiedzialność za losy narodu i skoro jest głównym budowniczym nowoczesnego ustroju państwa.</u>
          <u xml:id="u-20.6" who="#EdmundOsmańczyk">I byłoby dziwne, gdyby nasza Konstytucja nie odzwierciedlała tych wielkich, rewolucyjnych, zbawiennych dla życia narodu i państwa przemian, jakie zaszły w naszej polityce wewnętrznej i zewnętrznej — przemian, które przyniosły naszemu narodowi pokój wewnętrzny i pokój zewnętrzny, pierwsze od wieków normalne dla całego narodu życie społeczne i państwowe z ambitnym programem wszechstronnego rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-20.7" who="#EdmundOsmańczyk">Myślę, że z wielkim szacunkiem trzeba się odnieść do mądrości rządzącej w Polsce Ludowej klasy, że dopiero po 30 latach swych Rządów, kiedy słowa stały się czynami, a Rzeczpospolita stała się państwem socjalistycznym, wpisujemy do Konstytucji to wszystko co się sprawdziło w minionych dekadach jako słuszne, skuteczne i realne. A więc w polityce wewnętrznej przewodnia siła partii i jej współdziałanie ze stronnictwami i wspólna mobilizacja całego społeczeństwa we Froncie Jedności Narodu, a w polityce zagranicznej — wola pokoju, budowanego na solidnych klasowych sojuszach Polski Ludowej, pokoju budowanego szerokim aktywnym pokojowym współistnieniem ze wszystkimi narodami świata, zgodnie z najpiękniejszymi tradycjami polskiego narodu.</u>
          <u xml:id="u-20.8" who="#EdmundOsmańczyk">Wysoka Izbo! Nigdy w historii naszego kraju nie było, niestety, okazji po temu, aby w Konstytucji naszego państwa móc w formie bezspornej określić klasowych sojuszników naszej ojczyzny, sojuszników nie tylko gotowych być z nami w każdej wojennej potrzebie, ale też gwarantujących swoim całym potencjałem wszystkie nasze granice.</u>
          <u xml:id="u-20.9" who="#EdmundOsmańczyk">Po raz pierwszy w historii polskiego narodu zdobyliśmy takich sojuszników dzięki mądrości polskiej klasy robotniczej i jej partii, i to kolejno: na wschodzę, na południu i na zachodzie.</u>
          <u xml:id="u-20.10" who="#EdmundOsmańczyk">Młodzi Polacy, którzy przysłuchują się naszej debacie tu w lożach dla publiczności czy przed aparatami telewizji urodzili się już w tej niezwykłej; bezkonfliktowej z sąsiadami erze i sądzą, że to jest rzecz normalna, oczywista.</u>
          <u xml:id="u-20.11" who="#EdmundOsmańczyk">Jako stary Polak, z generacji urodzonych przed pierwszą wojną światową, pozwólcie, że Wam, młodzi przyjaciele, powiem, że w tamtych czasach, choć klasy wtedy rządzące wychowywały naród przez pokolenia w żałośnie bałwochwalczym kulcie w stosunku do naszych ówczesnych sojuszników, żaden z nich — kiedy powstała II Rzeczpospolita — nie był gotów zagwarantować nam chociażby jednego metra granicy na wschodzie czy na zachodzie. I również po II wojnie światowej żaden z tych sojuszników nie zaoferował nam jakiejkolwiek gwarancji naszych granic ani jakiejkolwiek liczącej się pomocy. Jest faktem historycznym, że to dopiero Polska Ludowa, budując swoją silną, nowoczesną osobowość w sojuszu ze światem socjalistycznym stała się w ciągu jednego pokolenia, tak jak Związek Radziecki i inne socjalistyczne państwa, liczącym się w Europie i świecie partnerem ekonomicznym, militarnym i politycznym naszych dawnych sojuszników, a także ich nowych aliantów. Za to wielkie novum, zapisane dziś w Konstytucji naszego kraju, stwierdzające, że mamy po raz pierwszy rzetelnych, klasowych sojuszników na wschodzie, zachodzie i południu, pozwólcie, że wyrażę serdeczny szacunek naszej klasie robotniczej i jej partii.</u>
          <u xml:id="u-20.12" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-21">
          <u xml:id="u-21.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos zabierze poseł Bronisław Miczajka.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-22">
          <u xml:id="u-22.0" who="#BronisławMiczajka">Obywatelko Marszałku! Wysoka Izbo! Przedłożone Wysokiej Izbie zmiany w ustawie zasadniczej są odbiciem głębokich przemian społeczno-politycznych i gospodarczych, jakie dokonały się w Polsce w ostatnim ćwierćwieczu oraz zmian, które określają kierunki i treść naszego przyśpieszonego rozwoju w latach siedemdziesiątych. Przemiany te i realizacja nowych zadań miały i mają w klasie robotniczej więcej niż swego rzecznika. Robotnicy swój stosunek do przeobrażeń społeczno-ustrojowych wyrażali nie gromkimi słowami, lecz codziennym, upartym trudem. On był i jest Polsce najpotrzebniejszy. Bowiem bez mozołu robotniczych rąk nie można byłoby usunąć powojennych zgliszcz i ruin, a także stworzyć podwalin pod nowe, lepsze jutro. Teraz budujemy dostatniejszy dom ojczysty.</u>
          <u xml:id="u-22.1" who="#BronisławMiczajka">Polska socjalistyczna w moim odczuciu, w odczuciu klasy, którą reprezentuję, moich współtowarzyszy pracy — to kraj, w którym realizujemy zasadę sprawiedliwości społecznej, opierając się na trwałej podstawie, którą u zarania ludowej państwowości stworzyła nacjonalizacja przemysłu i reforma rolna. To także kraj, w którym wszyscy obywatele mają równe szanse awansu przez zdobywanie wiedzy, rozwijanie swoich zdolności i talentów, to kraj, w którym coraz lepiej zaspokajane są potrzeby obywateli. Dziś Polska socjalistyczna nieodmiennie kojarzy się nam z dynamiką, rozwojem, stałym postępem. Socjalizm wyrugował z naszych myśli troskę o dzień jutrzejszy, usunął poczucie zagrożenia wskutek utraty pracy czy choroby.</u>
          <u xml:id="u-22.2" who="#BronisławMiczajka">Starsi jeszcze pamiętają, a młodzież wie tylko z lektury i wspomnień pokolenia wycofującego się już z aktywnego życia zawodowego, że był w Polsce czas, gdy praca stanowiła dobrodziejstwo nie każdemu dane. Bezrobocie bowiem stanowiło plagę społeczną, z którą kapitalizm do dzisiaj nie zdołał się uporać.</u>
          <u xml:id="u-22.3" who="#BronisławMiczajka">To jeszcze, co na trwałe wniósł ustrój socjalistyczny do naszej świadomości — to przeświadczenie, że znaleźliśmy się wśród sąsiadów nam przyjaznych, bliskich ideowo, podążających w tym samym co my kierunku. Staliśmy się obywatelami kraju cenionego i liczącego się w świecie.</u>
          <u xml:id="u-22.4" who="#BronisławMiczajka">W takiej Polsce dzisiaj żyjemy. Sądzę, że przede wszystkim głębokie społeczne odczucie treści pojęcia „socjalizm”, zgodne z naszą polską rzeczywistością, daję nam pełne uzasadnienie do określenia naszego państwa w ustawie zasadniczej państwem socjalistycznym. Bierze się ono z woli samookreślenia tych, którzy stanowią sól polskiej ziemi — ludzi pracy naszego kraju.</u>
          <u xml:id="u-22.5" who="#BronisławMiczajka">Uczestniczący bezpośrednio w pierwszej linii frontu pracy, wiemy najlepiej, że siłą pchającą do przodu, prawdziwą awangardą całego narodu jest partia. Miejsce Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w naszym życiu społecznym i państwowym jest wyraźnie określone. Przewodnia rola partii znajduje powszechną akceptację. Mieliśmy tego dobitny przykład, chociażby ostatnio przed VII Zjazdem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, kiedy wraz z członkami partii, zarówno w czynie produkcyjnym dla uczczenia Zjazdu, jak i w dyskusji przedzjazdowej, uczestniczyli ludzie nie legitymujący się przynależnością do partii. Pod kierownictwem partii i z jej inspiracji stworzyliśmy wspólny dla wszystkich Polaków program na najbliższe pięciolecie, program, w którym cele gospodarcze i społeczne są ze sobą wzajemnie związane, a pomyślność człowieka pracy, jego warunki bytu i życia stanowią nić przewodnią.</u>
          <u xml:id="u-22.6" who="#BronisławMiczajka">Najgłębiej istotę przywództwa partii w społeczeństwie oddają słowa I Sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej tow. Edwarda Gierka, który na XVI Plenum Komitetu Centralnego powiedział: „kierowniczą rolę partii pojmowaliśmy i pojmujemy jako służbę narodowi, jego rozwojowi i pomyślności. Prawidłowo odczytać dążenia i aspiracje ludzi pracy, wytyczyć taki program, który przybliża socjalistyczną perspektywę, skupić wokół niego masy i zapewnić jego realizację — oto istota naszej powinności wobec klasy robotniczej i narodu”.</u>
          <u xml:id="u-22.7" who="#BronisławMiczajka">Wysoka Izbo! Baczny obserwator naszego życia społecznego i politycznego dostrzeże z pewnością, iż z roku na rok umacnia się i rozszerza demokracja socjalistyczna w naszym kraju, będąca nieodłącznym atrybutem socjalizmu. Zmiany wprowadzone w Konstytucji są tego potwierdzeniem. Między innymi określona została w projekcie zmian Konstytucji zasada udziału załóg w zarządzaniu przedsiębiorstwami oraz rola i zadania związków zawodowych.</u>
          <u xml:id="u-22.8" who="#BronisławMiczajka">Od wielu już lat załogi w zakładach pracy, przez ogniwa samorządu robotniczego, na zakładowych konferencjach tego samorządu współdecydują o wszystkich najważniejszych sprawach produkcyjnych, ekonomicznych i socjalno-bytowych. Leżą one w gestii zakładowego parlamentu, jakim jest konferencja samorządu robotniczego. Konferencje odgrywają zatem istotną rolę w wyzwalaniu inicjatywy, w podnoszeniu efektywności gospodarowania, w polepszaniu warunków pracy i życia załóg. Konstytucyjne utrwalenie udziału załóg w zarządzaniu przedsiębiorstwami wraz z zapisem konstytucyjnym o związkach zawodowych — są prawno-ustrojową ilustracją tej społecznie wiodącej roli, jaką klasa robotnicza odgrywa w życiu naszego kraju. Zwiększenie aktywności ludzi pracy w realizacji polityki socjalnej i gospodarczej partii i państwa, w poszukiwaniu ekonomicznych i społecznych rezerw, których wykorzystanie pozwoli na szybsze podnoszenie poziomu życia społeczeństwa, lepsze zaspokajanie potrzeb pracowników i ich rodzin — będzie naszą odpowiedzią na proponowane unormowania. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-22.9" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-23">
          <u xml:id="u-23.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Janusz Biernacki.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-24">
          <u xml:id="u-24.0" who="#JanuszBiernacki">Obywatelko Marszałku! Wysoki Sejmie! Rozpatrujemy propozycje zmian do dokumentu najwyższej wagi państwowej — Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-24.1" who="#JanuszBiernacki">Istotną cechą proponowanych zmian jest to, że widzimy w nich nie tylko odbicie urzeczywistnienia przeobrażeń społeczno-gospodarczych i politycznych naszej ojczyzny, jakie miały miejsce w 30-leciu budowy Polski Ludowej, ale również podstawę do kształtowania dalszego etapu rozwoju kraju.</u>
          <u xml:id="u-24.2" who="#JanuszBiernacki">Pokoleniu naszemu los nie szczędził smutnych doświadczeń. Nowa Polska zrodziła się na zgliszczach strasznej gehenny wojennej. Budowa państwa od podstaw wymagała wielkich poświęceń całego narodu, a przede wszystkim bezkompromisowej woli działania w kształtowaniu jego ustroju. Chodziło o praktyczne wcielanie w życie idei, że podstawowym celem działalności państwa jest wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój sił narodu i każdego człowieka, coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli. Dzisiaj idee te możemy wpisać na trwałe do Konstytucji, sprawdziły się one i odpowiadają interesom narodu.</u>
          <u xml:id="u-24.3" who="#JanuszBiernacki">Trzeba jednak podkreślić, że współczesne stosunki społeczne, sprzyjające rozwojowi sił wytwórczych społeczeństwa zaangażowanego w rozwój kraju, nie nastąpiły samorzutnie. Są one skutkiem działalności ludu pracującego, coraz mocniej skupionego wokół programu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej — przewodniej siły politycznej naszego kraju i współdziałających z nią stronnictw politycznych: Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. Jedność działania PZPR, ZSL i SD miała decydujący wpływ na wszechstronny rozwój kraju.</u>
          <u xml:id="u-24.4" who="#JanuszBiernacki">Ta utrwalona forma pracy, jako polityczny wyraz sojuszu robotników i chłopów, potwierdziła też, że procesy ideowe i wychowawcze są koniecznym warunkiem przekształcania struktury społecznej w kierunku zacierania różnic w warunkach życia klas i warstw społecznych, przede wszystkim ludności miast i wsi, między pracą umysłową a fizyczną.</u>
          <u xml:id="u-24.5" who="#JanuszBiernacki">Słusznie zakłada się kontynuację sprawdzonych dróg rozwoju, sankcjonując obecną strukturę polityczną, która sprawdziła się historycznie i która daję gwarancję realizacji nadrzędnych interesów narodu i państwa.</u>
          <u xml:id="u-24.6" who="#JanuszBiernacki">Nowy etap rozwoju kraju, w który wchodzimy, wymagać będzie coraz bardziej nowoczesnej i sprawnej organizacji pracy, wysokiej dyscypliny, dużej inicjatywy, ale i odpowiedzialności za realizację powierzonych zadań. Stąd niezbędna będzie aktywność społeczna i świadomość, że każdy obywatel ma swój udział w programie społeczno-gospodarczego rozwoju kraju i pracuje również na rzecz dobrobytu własnego. Trwa zatem nieustanny proces doskonalenia metod pracy, stosunków społecznych, ciągłych wysiłków o wykorzystanie potencjalnych rezerw.</u>
          <u xml:id="u-24.7" who="#JanuszBiernacki">Dużą wymowę mają propozycje określające ramy działania na rzecz wyżywienia narodu. Podkreślają one rangę rolnictwa w gospodarce narodowej, potwierdzają w całej rozciągłości sprawdzoną w praktyce politykę rolną.</u>
          <u xml:id="u-24.8" who="#JanuszBiernacki">Wysoki Sejmie! Nasze osiągnięcia są niezwykle wymowne w zestawieniu z przeszłością, przyszłość jednak stawia przed nami szczególnie poważne, nowe jakościowo zadania. Stąd wynikają dalsze propozycje do tekstu Konstytucji, dotyczące funkcjonowania aparatu państwowego, praw i obowiązków obywateli oraz szerokiego zaangażowania społeczeństwa we współdecydowaniu o losach kraju.</u>
          <u xml:id="u-24.9" who="#JanuszBiernacki">Dlatego też przedstawione propozycje zmian do Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zasługują na pełne poparcie.</u>
          <u xml:id="u-24.10" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-25">
          <u xml:id="u-25.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Stanisław Wroński.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-26">
          <u xml:id="u-26.0" who="#StanisławWroński">Obywatelko Marszałku! Wysoka Izbo! W projekcie ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do rangi pryncypium państwa podniesiono zapewnienie wszechstronnej opieki weteranom walki o wyzwolenie narodowe i społeczne. Takiego zapisu w konstytucjach jeszcze nie było. Ale nie dlatego o tym wspominam, aby dowodzić, że w Polsce socjalistycznej pomoc państwa weteranom wymaga konstytucyjnej gwarancji. Z tej trybuny, jak i na VII Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej tow. Gierek nie pierwszy raz mówił o znaczeniu, jakie w polityce partii ma otaczanie szacunkiem i opieką socjalną weteranów służby patriotycznej. Mówił o tym niejednokrotnie Premier Jaroszewicz. Fakty dowiodły w pełni, że nie były to tylko słowa.</u>
          <u xml:id="u-26.1" who="#StanisławWroński">Nowy artykuł Konstytucji o weteranach walki i pracy oznacza jednak nie tylko opiekę, którą bardzo wysoko sobie cenimy. Wyraża on nade wszystko trwałą, moralną wartość polityki partii i państwa, nakaz wszczepiania młodym pokoleniom szacunku dla osiągnięć pokoleń poprzednich. Zapewnia to ciągłość ideową, jedność międzypokoleniową, wzmacnia siłę społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-26.2" who="#StanisławWroński">Tak rozumiany sens owego artykułu potwierdzają szeregi weteranów swą obywatelską dojrzałością, odpowiedzialnością i rozwagą, gotowością trwania w służbie socjalistycznej ojczyzny — rozwoju Polski, umacniania jej pozycji w świecie, jej suwerenności, niepodległości, bezpieczeństwa w oparciu o wolę pokoju i historycznie sprawdzone trwałe sojusze międzynarodowe.</u>
          <u xml:id="u-26.3" who="#StanisławWroński">Właśnie te zadania i obowiązki, obok rozszerzenia praw obywatelskich, zostały umieszczone w projekcie zmian konstytucyjnych. Zgodnie z naszą patriotyczną tradycją uważamy je za święte.</u>
          <u xml:id="u-26.4" who="#StanisławWroński">Kierunek zmian Konstytucji został scharakteryzowany przez moich przedmówców. Odpowiada on istotnym społeczno-politycznym zmianom w praktyce życia, uznanym przez społeczeństwo za trwałe, nieodwracalne, zgodne z interesami narodu.</u>
          <u xml:id="u-26.5" who="#StanisławWroński">Godzi się w tym miejscu z perspektywy czasu powiedzieć, że pierwsza z 1952 r. Konstytucja państwa polskiego, nowego, ludowego typu spełniła swą wielką rolę w całym okresie historycznym. Jej socjalistyczne ukierunkowanie nie tylko zostało w pełni zachowane, ale i zasadniczo wzmocnione.</u>
          <u xml:id="u-26.6" who="#StanisławWroński">Możemy teraz tylko wspomnieć, kto i jak utrudniał rozwój Polski na nowej, socjalistycznej drodze, aby stwierdzić, że obrotu wskazówek na tarczy zegara historii nie da się cofnąć ani zatrzymać, a zarazem, że proces rozwoju nie jest bezkonfliktowy. Stwierdzenie w Konstytucji przewodnictwa politycznego PZPR zharmonizowanego z sojuszniczymi stronnictwami politycznymi we wspólnym nurcie Frontu Jedności Narodu jest wyrazem opowiedzenia się państwa po stronie ludzi pracy, uznaniem rzeczywistości, w której marksistowsko-leninowska partia była i jest głównym architektem naszej państwowości, najodpowiedniejszym sternikiem narodu.</u>
          <u xml:id="u-26.7" who="#StanisławWroński">Awangardowe miejsce w systemie politycznym naszego państwa partia zajęła całym swym ofiarnym działaniem w długim procesie walki o Polskę w latach najcięższych, na najbardziej ostrzeliwanych przez wroga pozycjach. Przewodnictwo partii jest narodowi potrzebne, jest funkcją służebną, jak tu już mówiono, wobec nadrzędnych celów i interesów ludzi pracy, sformułowanych w programie partii, w Konstytucji państwa, a zarazem określa długofalowy kierunek rozwoju ku społeczeństwu bezklasowemu. Tę swą rolę i odpowiedzialność partia urzeczywistnia w procesie kształtowania demokracji nowego typu, tak wyraziście oddanym w projekcie zmian. Zostały w nich rozwinięte na gruncie socjalistycznej idei sprawiedliwości społecznej i dokonań ostatnich lat zarówno cele, jak i środki ku ich osiągnięciu, rosnący zakres współudziału ludzi pracy w zarządzaniu i gospodarowaniu.</u>
          <u xml:id="u-26.8" who="#StanisławWroński">Typ naszej demokracji coraz wyraźniej wykazuje swe walory jako system wyzwalania i rozwoju twórczych możliwości narodu polskiego, jego energii i inicjatywy. Niewątpliwie nadal będzie on kształtowany i rozwijany realnie, stosownie do warunków, pokonując różne trudności.</u>
          <u xml:id="u-26.9" who="#StanisławWroński">Oceniany na podstawie efektów społecznych i gospodarczych, oświatowych, kulturalnych i wychowawczych system ten wykazał swą humanitarną wyższość nad systemami rządzenia znanymi w Polsce przedwojennej, funkcjonującymi obecnie w państwach kapitalistycznych.</u>
          <u xml:id="u-26.10" who="#StanisławWroński">W projekcie zmiany Konstytucji określone zostały zasady polskiej polityki zagranicznej, które mają służyć realizacji nadrzędnych celów rozwoju kraju i pomyślności narodu. Zapis zasady solidarności z siłami postępu i wolności w świecie, umacniania przyjaźni ze Związkiem Radzieckim i innymi państwami socjalistycznymi, naszej woli ułożenia stosunków pokojowego współistnienia z państwami kapitalistycznymi wiąże się bezpośrednio z historycznymi doświadczeniami narodu polskiego.</u>
          <u xml:id="u-26.11" who="#StanisławWroński">Odzyskanie niepodległości narodu polskiego, zjednoczenie ziem polskich w sprawiedliwych granicach Polski Ludowej dokonały się dzięki rozstrzygającej roli Związku Radzieckiego, zdruzgotaniu antypolskiej Rzeszy hitlerowskiej.</u>
          <u xml:id="u-26.12" who="#StanisławWroński">Rozwój siły Polski, jej bezpieczeństwo, nienaruszalność jej granic najściślej związane są z przynależnością Polski do wspólnoty państw socjalistycznych, z polityką zagraniczną, której kanony zostały wpisane do Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-26.13" who="#StanisławWroński">Weterani walk wyzwoleńczych i pionierskiej pracy dla ojczyzny uważają, że zasady tej polityki służą polskiej racji stanu, dobru Polski, że są zgodne z ich osobistymi doświadczeniami i przekonaniami.</u>
          <u xml:id="u-26.14" who="#StanisławWroński">Wpisane do Konstytucji — godło, barwy i hymn narodowy, które porywały tych weteranów w przeszłości do szturmów wyzwoleńczych i do ofiarnej pracy, jakże pełniej i głębiej przemawiają dziś wzbogacone o nowe treści społeczne, o socjalizm.</u>
          <u xml:id="u-26.15" who="#StanisławWroński">Uchwalenie zmian w Konstytucji staje się uwieńczeniem wysiłków ostatnich pięciu lat i wielkich dokonań, które kontynuować będziemy, wcielając w życie program VII Zjazdu partii.</u>
          <u xml:id="u-26.16" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-27">
          <u xml:id="u-27.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Wojciech Żukrowski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-28">
          <u xml:id="u-28.0" who="#WojciechŻukrowski">Obywatelko Marszałku! Wysoka Izbo! Kiedy na święcie żniwnym I Sekretarzowi wręczają ze świeżego omłotu pierwszy bochen, całuje go i chyli głowę, oddając cześć trudowi i ziemi, która te ciężkie kłosy rodziła. Dzielimy z nim wtedy jego radość, że jest czym nakarmić Polskę.</u>
          <u xml:id="u-28.1" who="#WojciechŻukrowski">Ale są pragnienia, które zaspokoić trudniej, w sferze umysłu i serca, głody, które sycąc, również pragniemy rozbudzać. I o nich mówi wielokrotnie Konstytucja, stawiając na poczesnym miejscu sprawę kultury narodu.</u>
          <u xml:id="u-28.2" who="#WojciechŻukrowski">Kultura jest pojęciem, które na sto sposobów można określać, ale chyba najprościej — jest to dorobek narodu i ludzkości społecznie utrwalony i spadek po przodkach stale dopełniany nowymi dziełami, a zarazem mieści się w tym pojęciu stan umysłowy jednostek, które w masie potrafią, i co ważniejsza czują potrzebę, chcą z tego otwartego skarbca korzystać, mają świadomość z czym obcują, doznając wzruszeń. Bo kultura stwarza także obyczaj, służy więzi społecznej i doskonaleniu, rozbudzaniu wartości najbardziej człowieczych.</u>
          <u xml:id="u-28.3" who="#WojciechŻukrowski">Jeśli w technice postęp bywa stosunkowo łatwy do zaplanowania i skutki rozwoju możemy przewidzieć, to w kulturze procesy te są bardziej złożone, nie można kupić licencji ani zalecić receptury i przystąpić do produkcji. Uczestniczenie w kulturze wprawdzie może być ponaglane, czego jesteśmy świadkami, wzmożone przez użycie środków masowego przekazu, jednak nadal wymaga dobrowolnego współdziałania, jeśli nie współtworzenia od człowieka, którego pragniemy wychować czy uformować, człowieka świadomego swoich praw obywatelskich, przywilejów, ale także i obowiązków.</u>
          <u xml:id="u-28.4" who="#WojciechŻukrowski">Wysoka Izbo! Wartości, jakie tworzymy w zakresie kultury nie tylko nam służą, ale są wymienialne, idą na rynki światowe i są nabywane tak jak i maszyny. Dzieła z obszaru kultury trwalej o nas urabiają sąd wartościujący i mają swoje między narodami tajemne krążenie.</u>
          <u xml:id="u-28.5" who="#WojciechŻukrowski">Do tego konieczne są talenty. Zrobiliśmy wiele, by je z narodu wydobyć, zapewnić im drogę rozwoju, dać szansę tworzenia zarówno młodym, jak i starym, bo talent może rozbłysnąć w różnym wieku. Większość tego co po wojnie powstało interesującego, godnego zarejestrowania w kulturze, tworzą artyści pochodzenia chłopskiego i robotniczego. A więc poruszono żyzne, długo ugorujące podglebie narodu.</u>
          <u xml:id="u-28.6" who="#WojciechŻukrowski">Jedną z cech prawdziwej sztuki jest jej odmienność, prawdy odkrywane i wypowiadane własnym głosem, tym niepowtarzalnym. Rozwaga i tolerancja decydowały u nas o bogactwie i różnorodności dokonań w muzyce, malarstwie, literaturze. Dzieła wielkie bywają kontrowersyjne, budzą czasem zastrzeżenia, ale ujawnione na ekranie, scenie, drukiem zaczynają samodzielnie funkcjonować w odbiorze społecznym, służą lepszemu rozumieniu współczesności, zachęcają do własnych przemyśleń, zawsze się w końcu przydają i to czasem nawet bardzo, więc podstawowym warunkiem twórczości jest pełna swoboda dla twórców.</u>
          <u xml:id="u-28.7" who="#WojciechŻukrowski">Wysoka Izbo! Jednak twórca jest takim samym obywatelem jak my wszyscy, zwłaszcza że pisarska tradycja największych nakazuje nam pamiętać o racjach państwa, obowiązkach patriotycznych i troszczyć się o dobro najwyższe — naszą ojczyznę. Wolność tworzenia nie może być poszlachecką „złotą wolnością”, która tylekroć w dziejach ryła pod fundamentami dawnej Rzeczypospolitej.</u>
          <u xml:id="u-28.8" who="#WojciechŻukrowski">Obywatele Posłowie! Podstawowym warunkiem pomnażania dóbr kulturalnych jest pokój. Od trzydziestu lat gwarantują go nam mądre sojusze, oparte na wspólnocie ideowej i wspólnych interesach gospodarczych, co jest nie mniej ważne.</u>
          <u xml:id="u-28.9" who="#WojciechŻukrowski">Żaden ustrój, jakim były Rzeczypospolite rządzone, nie zrobił dla narodu tak wiele, jak nasz — socjalistyczny, dźwigając nas po wrześniowej klęsce, odbudowując kraj i stolicę, pomnażając wartości materialne i kulturowe. Nie tylko odbudowaliśmy mieszkania, domy, ale z niezwykłą pieczołowitością odtworzyliśmy zabytki architektury, upowszechniamy wiedzę i otwieramy szeroki dostęp do bogactw kultury. Po raz pierwszy w dziejach narodu te wartości, które były we władaniu jednego stanu, szlachty, i zresztą to piętno nosiły, udostępniono niemal każdemu, kto chce z nich korzystać. Te rewolucyjne zdobycze stały się cząstką praw, ale także i naszych obowiązków. Zachować, utrzymać dziedzictwo przodków, wybrać to, co nie zwietrzało, co może stanowić pokarm dla nowych pokoleń. Stoją znowu przed nami ogromne zadania, choćby budowa Biblioteki Narodowej w Warszawie, modernizacja uniwersytetów, pomnożenie teatrów, wygodnych kin, stworzenie centrum produkcji filmowej, dalszy zakup maszyn z zakresu poligrafii.</u>
          <u xml:id="u-28.10" who="#WojciechŻukrowski">Zaledwie tknąłem tej długiej listy prac, jakie nas czekają. Często słyszę głosy wyborców pełne zniecierpliwienia: czy naprawdę wszystko trzeba walić na barki naszych pokoleń, czy nie pora na oddech, wypoczynek, niechże coś zostaje dla naszych dzieci, niech i one... Zostanie, na pewno zostanie. Będą się mieli przy czym potrudzić. To czegośmy dokonali w ciągu trzydziestu lat, a zwłaszcza w latach ostatnich, uderza rozmachem, ogromem, jest godne podziwu, jednak nie wolno nam zwolnić tempa gwarantującego rozwój kraju.</u>
          <u xml:id="u-28.11" who="#WojciechŻukrowski">Nie pracujemy za naszych synów i wnuków, pracujemy za naszych dziadków i pradziadków, którzy sieli żytko i sadzili ziemniaki, gdy cały Zachód się unowocześniał, przechodził proces gwałtownego uprzemysłowienia. Wiem, że byli w przymusowej sytuacji, ale ona też była przez ich gnuśność i stanowy egoizm zawiniona. Dlatego dziś to musimy odrabiać.</u>
          <u xml:id="u-28.12" who="#WojciechŻukrowski">Wielkiego postępu technicznego, nawet stając przy najdoskonalszych maszynach, nie osiągniemy bez rozbudzenia i świadomego udziału mas w kulturze.</u>
          <u xml:id="u-28.13" who="#WojciechŻukrowski">Obywatele Posłowie! Dlatego, pamiętając o sformułowaniach, które nam ten rozwój, współtworzenie i uczestnictwo utrwalają w Konstytucji, będę — jako pisarz świadomy służebnych obowiązków wobec narodu — za nią głosował. I Was wszystkich, Koledzy Posłowie, o to proszę.</u>
          <u xml:id="u-28.14" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-29">
          <u xml:id="u-29.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Zdzisław Balicki.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-30">
          <u xml:id="u-30.0" who="#ZdzisławBalicki">Obywatelko Marszałku! Wysoki Sejmie! Dobrze uczyniła Komisja Nadzwyczajna proponując Sejmowi wprowadzenie jedynie takich zmian w Konstytucji, których rzeczywiście domaga się obecny etap budownictwa socjalistycznego w Polsce. Nasza Konstytucja, uchwalona w 1952 roku, mimo gruntownych przeobrażeń, przez które przechodził kraj, nie jest bowiem tylko pożółkłą historyczną książeczką i z perspektywy owych 24 lat budzi szacunek dla jej twórców także ze względu na trwałość zasadniczych rozwiązań.</u>
          <u xml:id="u-30.1" who="#ZdzisławBalicki">Niezgodne z prawdą byłoby jednak twierdzenie, że proponowane zmiany są mało znaczące. Są one tak doniosłe, jak doniosły jest postęp, który dokonał się w ciągu tych lat w Polsce na drodze budowy społeczeństwa socjalistycznego. I jest rzeczą wielce znamienną, że postęp ten najrozleglejszy wyraz znajduje we wszystkich tych postanowieniach Konstytucji, które dotyczą bezpośrednio człowieka, jego materialnych i duchowych potrzeb, jego praw, wolności i obowiązków obywatelskich. Ale myślę, że lepiej byłoby powiedzieć, że są to nie tyle zmiany co daleko idące uzupełnienie, wzbogacenie tych spiżowych postanowień — podniesienie na znacznie wyższy poziom odpowiedzialności państwa za godne życie człowieka i odpowiedzialności człowieka-obywatela za pomyślność i rozwój państwa, tego najwyższego dobra wszystkich Polaków, zagwarantowanie nieporównanie szerszej niż przed laty realizacji potrzeb i praw obywatelskich. Znalazło to swój dobitny wyraz już w artykułach 2b i 3, formułujących podstawowe cele ustrojowe PRL oraz w propozycjach zmian bardziej szczegółowych. Wystarczy, że powołam się na te projekty zmian, które dotyczą prawa do pracy i ochrony zdrowia, prawa do nauki, umocnienia pozycji kobiety i rodziny czy też zaspokajania potrzeb mieszkaniowych.</u>
          <u xml:id="u-30.2" who="#ZdzisławBalicki">Nie jest to przy tym deklaracja szlachetnych intencji, lecz danie świadectwa prawdzie dzisiejszego życia Polaków oraz uroczyste konstytucyjne usankcjonowanie, a więc utrwalenie tej strategii społeczno-gospodarczego rozwoju kraju, której najwyższym celem jest dobro i pomyślność człowieka, budowane na podstawie szybkiego rozwoju i unowocześniania gospodarki. Dzięki temu osiągnęliśmy stan, w którym prawo do pracy jest czymś tak naturalnym jak woda i powietrze, a problemem i nakazem czasu stało się racjonalne i oszczędne gospodarowanie czynnikiem ludzkim. Dzięki temu możemy dziś wysunąć historyczne zadanie upowszechnienia szkolnictwa średniego. Ubezpieczenia społeczne stały się praktycznie wszechogarniające, a proponowany zapis w Konstytucji o bezpłatnej pomocy lekarskiej dla wszystkich ludzi pracy i ich rodzin jest po prostu rzeczywistością.</u>
          <u xml:id="u-30.3" who="#ZdzisławBalicki">Za stwierdzeniami, że PRL zapewnia wszechstronną opiekę weteranom walk o wyzwolenie narodowe i społeczne, że umacnia w społeczeństwie pozycję kobiet, że dąży do poprawy sytuacji mieszkaniowej, że zapewnia realizację praw i obowiązków alimentacyjnych — stoją dziś konkretne ustawy, nakłady finansowe i inwestycyjne, określone świadczenia socjalne oraz równie konkretne programy dalszego postępu w tych dziedzinach. Wszystko to nabiera głębokiego sensu w Konstytucji właśnie dzięki temu, że zadomowiło się w treściach naszego codziennego życia, zadomowiło się do tego stopnia, że dla niektórych ludzi wygląda jak zwykła oczywistość.</u>
          <u xml:id="u-30.4" who="#ZdzisławBalicki">Tymczasem, właśnie na takim posiedzeniu Sejmu jak dzisiejsze, godzi się jeszcze raz powiedzieć, że wszystko to stało się możliwe za sprawą socjalizmu i tej partii, która była i jest jego architektem i głównym organizatorem oraz dzięki gigantycznej i nie idącej na marne pracy całego narodu, a zwłaszcza polskiej klasy robotniczej.</u>
          <u xml:id="u-30.5" who="#ZdzisławBalicki">Pod tym względem ostatnie pięciolecie liczy się dla nas Polaków i dla Polski podwójnie. Gdybyśmy, obywatele posłowie, proponowane dziś zmiany w Konstytucji, szczególnie zaś te, które odnoszą się bezpośrednio do człowieka, jego praw i potrzeb, uchwalali pięć lat temu, brzmiałyby one zapewne mniej wiarygodnie. Sukcesy ostatnich lat sprawiły, że w świadomości naszego społeczeństwa coraz bardziej utrwala się przekonanie, że jedynym trwałym pomostem między rosnącymi potrzebami i środkami ich zaspokojenia jest coraz wydajniejsza praca całego narodu, zespolonego wokół partii i jej programu.</u>
          <u xml:id="u-30.6" who="#ZdzisławBalicki">Wysoka Izbo! Myślę, że Sejm VI kadencji może zakończyć swą pracę z poczuciem satysfakcji, że uchwalając zmiany w Konstytucji PRL wykonał dzieło dużej wartości, dzieło pamiętne i dobrze służące Polsce na jej dalszej drodze budowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Dziękuję.</u>
          <u xml:id="u-30.7" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-31">
          <u xml:id="u-31.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Krystyna Marszałek-Młyńczyk.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-32">
          <u xml:id="u-32.0" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Obywatelko Marszałku! Obywatelki Posłanki! Obywatele Posłowie! Znakomita pisarka Zofia Nałkowska powiedziała na plenarnym posiedzeniu Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w lipcu 1952 roku, że „Konstytucja nie jest wezwaniem ani obietnicą. Jest dotrzymaniem”.</u>
          <u xml:id="u-32.1" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Wyraz „dotrzymanie” widzę w zamieszczonym w art. 3 ust. 7 stwierdzeniu, że Polska Rzeczpospolita Ludowa „w trosce o rozwój narodu otacza opieką rodzinę, macierzyństwo i wychowanie młodego pokolenia”; w ust. 3 art. 66 w stwierdzeniu, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa umacnia w społeczeństwie pozycję kobiet, zwłaszcza matek i kobiet pracujących zawodowo” oraz we wzbogaconym art. 67, podkreślającym rolę rodziny w państwie socjalistycznym, gwarantującym jej opiekę, ochronę, poparcie i zabezpieczenie warunków rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-32.2" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Środowiska kobiet przyjęły zmiany w Konstytucji z zadowoleniem, czemu dały wyraz w licznych listach i wypowiedziach, widząc w nich efekt przeobrażeń i konkretnych dokonań polskiego społeczeństwa oraz konsekwentne dążenie państwa do umocnienia demokracji socjalistycznej i wszechstronnego rozwoju każdego obywatela, każdej polskiej rodziny.</u>
          <u xml:id="u-32.3" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Występując w roku 1952 z trybuny sejmowej w imieniu kobiet posłanka Irena Sztachelska podkreślała, że pierwsza w dziejach narodu Konstytucja polskiego ludu dała kobietom prawo do pracy, do równych z mężczyznami zarobków, do nauki, zdobywania zawodu i wykształcenia oraz zagwarantowała rozwój urządzeń socjalnych, umożliwiających kobietom udział w życiu państwowym i społeczno-gospodarczym.</u>
          <u xml:id="u-32.4" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Po 24 latach od uchwalenia Konstytucji możemy z satysfakcją stwierdzić, że równouprawnienie kobiet stało się w naszym kraju rzeczywistością. Kobiety korzystają z pełni obywatelskich praw, mają zapewnioną pracę i dostęp do wybranych zawodów, są aktywne, wykształcone, spokojne o własne losy i losy swych rodzin, stały się cenionymi partnerami w pracy zawodowej, w rodzinie, współgospodarzami kraju, odpowiedzialnymi i świadomymi obywatelami.</u>
          <u xml:id="u-32.5" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Miałam zaszczyt wchodzić w skład polskiej delegacji na Światowy Kongres Kobiet w Berlinie, gdzie przy dużym uznaniu i zainteresowaniu prezentowałyśmy ustawodawstwo i zdobycze socjalne naszego kraju. Tylko przedstawicielki państw socjalistycznych mogły przedstawić tak nowoczesne rozwiązania i wszechstronne osiągnięcia, prezentując pogląd, że jest jedno społeczeństwo o równych prawach, wspólnych celach, dążeniach i wspólnej odpowiedzialności. Omawiane dziś zmiany w Konstytucji rozszerzają prawa i wolności, wskazując obywatelom, że postęp w rozwoju kraju i społeczeństwa dokona się za ich pośrednictwem, przy ich udziale, zaangażowaniu i poparciu.</u>
          <u xml:id="u-32.6" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Nakreślony w zmianach do Konstytucji wzorzec obywatela wszechstronnie rozwiniętego, korzystającego z pełni praw i szanującego prawa innych, aktywnego, rzetelnie wypełniającego obowiązki wobec ojczyzny i przyczyniającego się do jej rozwoju — może dawać satysfakcję każdemu z nas, może stanowić źródło przemyśleń i dążeń osobistych, a jednocześnie ideał wychowawczy dla młodego pokolenia.</u>
          <u xml:id="u-32.7" who="#KrystynaMarszałekMłyńczyk">Jako kobieta i matka z satysfakcją i zadowoleniem przyjęłam uwypuklenie w zmianach do Konstytucji znaczenia humanistycznych wartości oraz tkwiących w ludzkiej prawości, moralności i godności zasobów witalnych jako istotnych gwarantów dalszego rozkwitu kraju i narodu. W tym przekonaniu mogę raz jeszcze stwierdzić za Zofią Nałkowską, że „Konstytucja nasza nie jest wezwaniem ani obietnicą. Jest dotrzymaniem”.</u>
          <u xml:id="u-32.8" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-33">
          <u xml:id="u-33.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Witold Łasisz.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-34">
          <u xml:id="u-34.0" who="#WitoldŁasisz">Wysoki Sejmie! Proponowane zmiany w Konstytucji PRL dotyczące rolnictwa zasługują na szczególną uwagę. Wiążą się one z szeroko pojętą gospodarką żywnościową w kraju.</u>
          <u xml:id="u-34.1" who="#WitoldŁasisz">Wśród wartości nieodzownych dla dostatniego życia społeczeństwa, rolnicy produkują to co niezbędne — żywność. Najlepsze, najskuteczniejsze wykorzystanie ziemi i wszystkich posiadanych możliwości, to jeden z czynników, od których zależy szybszy rozwój naszej narodowej gospodarki i coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli.</u>
          <u xml:id="u-34.2" who="#WitoldŁasisz">Na przestrzeni ostatnich lat zaszły poważne i głębokie przeobrażenia w polskim rolnictwie, w każdej wsi. Znaczna część rolników osiąga wysokie plony, dobre rezultaty w hodowli, a specjalizacja w produkcji rolnej nie pozostaje w sferze teorii i życzeń, a stała się codzienną praktyką.</u>
          <u xml:id="u-34.3" who="#WitoldŁasisz">W wyniku wzrastającej aktywności produkcyjnej oraz pomocy państwa kształtuje się wśród rolników świadomość potrzeby wspólnych poczynań produkcyjnych, kooperacji z gospodarką społeczną i państwową. Przykłady osiąganych wyników w państwowych gospodarstwach rolnych, w spółdzielniach produkcyjnych i spółdzielniach kółek rolniczych oraz w zespołach indywidualnych rolników mówią same za siebie i przemawiają za taką formą pracy w rolnictwie.</u>
          <u xml:id="u-34.4" who="#WitoldŁasisz">Należy również podkreślić, że gospodarstwa indywidualne spotykają się z wydatną pomocą naszego socjalistycznego państwa. Bez tej pomocy gospodarstwa rolników nie miałyby możliwości urzeczywistniania poważnych inwestycji, mechanizacji, regulowania stosunków wodnych, uzyskiwania kwalifikowanego materiału siewnego i hodowlanego. Szerokie świadczenia w zakresie ochrony zdrowia i poprawy warunków socjalnych uzupełniają obraz opieki i pomocy państwa dla rolników.</u>
          <u xml:id="u-34.5" who="#WitoldŁasisz">W świetle faktów potwierdzających stały rozwój postępu w rolnictwie coraz ostrzej opinia społeczna rolników reaguje na wszelkie zaniedbania produkcyjne, niedostateczne wykorzystanie rezerw, traktowanie ziemi jako możliwości tylko ubocznego dochodu.</u>
          <u xml:id="u-34.6" who="#WitoldŁasisz">Projektowana treść art. 10 Konstytucji odnoszącego się do rolnictwa jest wyrazem ogromnej rangi tej gałęzi gospodarki narodowej. Rangi i znaczenia, które wypływają z polityki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z jej ciągłej troski o poprawę warunków życia narodu, wszystkich ludzi pracy, robotników i chłopów, inteligencji i młodzieży.</u>
          <u xml:id="u-34.7" who="#WitoldŁasisz">Przyjęcie zmian w Konstytucji sprzyjać będzie dalszemu pogłębianiu zachodzących przemian w rolnictwie. Zawarte w projekcie Konstytucji nowe przepisy, którymi już kierują się w swojej działalności państwo, wszystkie jego instytucje i obywatele, wpłyną na poczucie u rolników zwiększonej gwarancji uprawnień, dotyczących rolników jako producentów. Wzrośnie troska o wykorzystanie pomocy państwa, której intencję podkreśla projekt zmian w Konstytucji. Pogłębi się przekonanie, że produkcja rolna stanęła w centrum uwagi ogniw państwowych, wszystkich instytucji i organizacji rolniczych działających na rzecz gospodarki żywnościowej. Zmiany w Konstytucji stworzą korzystniejszy klimat należytej pracy w rolnictwie, w działalności społecznej i gospodarczej na wsi. Jeszcze bardziej sprzyjające warunki, jakie ukształtują się w rezultacie proponowanych zmian w Konstytucji, przyczynią się do wzrostu znaczenia samorządu rolniczego. Znajdując oparcie w Konstytucji — samorząd rolników będzie mógł skuteczniej spełniać rolę organizatora produkcji oraz inspirować współdziałanie rolników z całą gospodarką państwową. Doniosłości tych zmian nie sposób w pełni ocenić. Pragnę jednak przekazać, że rolnicy, kobiety i młodzież z mojej wsi — w gminie i województwie tarnobrzeskim — z przychylnością i zadowoleniem dostrzegają znaczenie zmian w Konstytucji. W rozmowach wyrażają oni poparcie i co najważniejsze zrozumienie potrzeby dobrej pracy, odpowiedzialności za wykorzystanie każdej działki ziemi, za powierzone zadania w rolnictwie.</u>
          <u xml:id="u-34.8" who="#WitoldŁasisz">Wysoki Sejmie! Dynamiczny rozwój kraju, postęp i nowoczesność jest udziałem wszystkich. Rolnicy będą zawsze o tym pamiętać, jak wielkie sukcesy osiągnął nasz kraj pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Dobrze, że znajduje to odbicie w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Będzie to zarazem wielkie zobowiązanie, wielka odpowiedzialność nas wszystkich, każdego obywatela, Polki i Polaka za dalsze pomnażanie i szybkie zwiększanie dotychczasowego dorobku i osiągnięć.</u>
          <u xml:id="u-34.9" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-35">
          <u xml:id="u-35.0" who="#HalinaSkibniewska">Głos ma poseł Zygmunt Filipowicz.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-36">
          <u xml:id="u-36.0" who="#ZygmuntFilipowicz">Pani Marszałku! Wysoka Izbo! Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stwierdzając, że obowiązująca od 1952 roku Konstytucja nasza sprawdziła się w praktyce jako ustawa zasadnicza państwa budującego socjalizm, równocześnie jednak uznaje potrzebę wprowadzenia zmian, odzwierciedlających nowe ważne zjawiska i procesy społeczne, które dokonały się od czasu jej uchwalenia, oraz wskazujących na dalsze kierunki rozwoju państwa i społeczeństwa w okresie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-36.1" who="#ZygmuntFilipowicz">Nowelizacja Konstytucji jest wyrazem rozwoju naszego ustroju i naszego państwa. Oddaje rzeczywistość przemian społecznych, ekonomicznych i kulturalnych, jakie nastąpiły w wyniku pracy całego zjednoczonego narodu, pod przewodnictwem klasy robotniczej i jej partii.</u>
          <u xml:id="u-36.2" who="#ZygmuntFilipowicz">Konstytucja, którą nowelizujemy, potwierdza te założenia w stwierdzeniach:</u>
          <u xml:id="u-36.3" who="#ZygmuntFilipowicz">„Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym.</u>
          <u xml:id="u-36.4" who="#ZygmuntFilipowicz">Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.</u>
          <u xml:id="u-36.5" who="#ZygmuntFilipowicz">Współdziałanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu”.</u>
          <u xml:id="u-36.6" who="#ZygmuntFilipowicz">Front Jedności Narodu jest wspólną płaszczyzną działania wszystkich organizacji społecznych ludu pracującego oraz płaszczyzną patriotycznego zespolenia obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wokół żywotnych interesów narodu i państwa.</u>
          <u xml:id="u-36.7" who="#ZygmuntFilipowicz">W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podstawowym celem działalności państwa jest zbudowanie społeczeństwa socjalistycznego, wszechstronny rozwój człowieka i zaspokajanie jego potrzeb.</u>
          <u xml:id="u-36.8" who="#ZygmuntFilipowicz">„Polska Rzeczpospolita Ludowa w swej polityce:</u>
          <u xml:id="u-36.9" who="#ZygmuntFilipowicz">1) kieruje się interesami Narodu Polskiego, jego suwerenności, niepodległości, bezpieczeństwa, wolą pokoju i współpracy między narodami,</u>
          <u xml:id="u-36.10" who="#ZygmuntFilipowicz">2) nawiązuje do szczytnych tradycji solidarności z siłami wolności i postępu, umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi,</u>
          <u xml:id="u-36.11" who="#ZygmuntFilipowicz">3) opiera stosunki z państwami o odmiennych ustrojach społecznych na zasadach pokojowego współistnienia i współpracy”.</u>
          <u xml:id="u-36.12" who="#ZygmuntFilipowicz">Są to kierunki działania, które znajdują pełną aprobatę narodu — obserwującego z dużym uznaniem i wielkim zadowoleniem występujący w ostatnich latach przyspieszony społeczny i gospodarczy rozkwit kraju.</u>
          <u xml:id="u-36.13" who="#ZygmuntFilipowicz">Naród zjednoczony, jak nigdy, obdarza Sejm i Rząd zaufaniem i szacunkiem. A wiemy wszyscy dobrze, że zaufanie do istniejącego porządku społecznego zapewnia jego trwałość.</u>
          <u xml:id="u-36.14" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoki Sejmie! Konstytucja, której projekt przyjęliśmy na posiedzeniu Komisji Nadzwyczajnej, stanie się w istocie rzeczy Konstytucją państwa i społeczeństwa. Nie ograniczono bowiem jej treści do spraw ustrojowych, ale dano jej warunki do wpływania na stosunki społeczne. Zawiera ona treści głęboko humanistyczne. Potwierdza też w pełni konstatacje Edwarda Gierka wypowiedziane na II Kongresie Nauki Polskiej: „Centralne miejsce w naszej strategii zajmuje człowiek pracy, twórca dóbr i włodarz Ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-36.15" who="#ZygmuntFilipowicz">Przywróciliśmy w całej naszej polityce nadrzędne miejsce podstawowej zasadzie socjalizmu, wedle której zaspokajanie potrzeb człowieka jest głównym celem produkcji socjalistycznej. Trzymamy się tej zasady niezłomnie, przestrzegając, aby wzrost produkcji przynosił stałą poprawę warunków życia społeczeństwa i stopniowe rozwiązywanie problemów socjalnych.</u>
          <u xml:id="u-36.16" who="#ZygmuntFilipowicz">Równocześnie stawiamy przed ludźmi, przed całym naszym narodem większe, śmielsze zadania”.</u>
          <u xml:id="u-36.17" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoka Izbo! W zmianach do Konstytucji znajdujemy wyraźne sformułowania, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną”. Wprowadzono przepisy o uczestnictwie obywateli w sprawowaniu kontroli społecznej, w konsultacjach i dyskusjach nad węzłowymi problemami kraju, jak też o uczestnictwie załóg przedsiębiorstw w zarządzaniu przedsiębiorstwami i wreszcie o ukształtowaniu poczucia współodpowiedzialności młodzieży za rozwój ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-36.18" who="#ZygmuntFilipowicz">Istotnemu więc rozwinięciu ulegają prawa obywatelskie, których równość stanowi podstawową zasadę konstytucyjną.</u>
          <u xml:id="u-36.19" who="#ZygmuntFilipowicz">Konstytucja zawiera treści oddające należny szacunek weteranom walki o wyzwolenie narodowe i społeczne, jak też weteranom pracy.</u>
          <u xml:id="u-36.20" who="#ZygmuntFilipowicz">Socjalistyczny wyraz humanizmu prezentują postanowienia dotyczące rodziny, macierzyństwa, wychowania dzieci i obowiązków alimentacyjnych.</u>
          <u xml:id="u-36.21" who="#ZygmuntFilipowicz">Ojczyzna bowiem — jak pięknie powiedziano — to nasz wielki, wspólny i serdeczny obowiązek.</u>
          <u xml:id="u-36.22" who="#ZygmuntFilipowicz">Obywatele Posłowie! Naczelną wadą ustrojową dawnej Rzeczypospolitej była słabość władzy wykonawczej. Stąd tragiczne w konsekwencjach przysłowie „Polska nierządem stoi”. Potrzeba ciągłości i sprawności rządów występuje w naszym kraju do 1939 roku. Dopiero przemiany ustrojowe zapoczątkowane przez PKWN w 1944 roku, następnie ujęte w normy prawa publicznego w Konstytucji z 1952 r., zapewniły narodowi polskiemu strukturę władzy wykonawczej na miarę współczesności.</u>
          <u xml:id="u-36.23" who="#ZygmuntFilipowicz">Sprawny i trwały Rząd zdolny jest jednak na dłuższą metę prowadzić naród ku materialnemu i duchowemu dobrobytowi, zapewnić Polsce wśród innych państw miejsce godne jej zasobów, wartości i tradycji, jeśli Rząd ten ma mocno zakorzenione i powszechne poparcie w społeczeństwie.</u>
          <u xml:id="u-36.24" who="#ZygmuntFilipowicz">Charakterystyczną cechą nowelizacji Konstytucji są również postanowienia zapewniające władzy wykonawczej wszystkich szczebli sprawne wykonywanie jej zadań.</u>
          <u xml:id="u-36.25" who="#ZygmuntFilipowicz">Jest tu miejsce, by stwierdzić, że najcenniejszy dorobek PZPR i jej kierownictwa stanowi serdeczna więź z narodem. Wyrażam przekonanie, że więź ta będzie nadal i w rosnącej mierze podstawowym czynnikiem w rządzeniu i zarządzaniu.</u>
          <u xml:id="u-36.26" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoka Izbo! Każda konstytucja jest zarówno zbiorem norm prawa publicznego, i to stanowi jej literę, jak i zespołem z konieczności ogólnie sformułowanych zasad programowych, co określamy mianem jej ducha.</u>
          <u xml:id="u-36.27" who="#ZygmuntFilipowicz">Praktyczne skutki ustawy konstytucyjnej są zatem funkcją zarówno przestrzegania jej litery, jak i zgodności jej stosowania z jej duchem. To ostatnie zależy od klimatu wzajemnego zaufania pomiędzy ogółem obywateli a określonymi w Konstytucji organami władzy. To zaufanie PZPR umiała uzyskać i utrwalić. Ostatnie trzydzieści lat dowodzą dobitnie, że społeczeństwo nasze stać na ofiarność, dyscyplinę, wydajność i dojrzałą świadomość polityczną.</u>
          <u xml:id="u-36.28" who="#ZygmuntFilipowicz">Każde państwo kieruje się własną racją stanu, to jest zespołem interesów narodowych — nie tylko materialnych, odczytywanych i interpretowanych na tle danego etapu dziejów oraz biegu wypadków na świecie. W pewnych jednak tylko granicach dyktowanych przez realistyczną wizję ewolucji społeczności własnej i międzynarodowej.</u>
          <u xml:id="u-36.29" who="#ZygmuntFilipowicz">Otóż charakterystycznym pod tym względem novum, jakie wprowadzamy do Konstytucji PRL, jest stwierdzenie, że polska racja stanu jest ściśle związana z obroną i utrwaleniem pokoju, jak też z rozwojem współpracy ze wszystkimi państwami, bez względu na ich strukturę ustrojową i społeczną. Zapewnienie realizacji tak pojmowanej polskiej racji stanu oraz jej atrybuty efektywności i trwałości opieramy na sojuszu i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim.</u>
          <u xml:id="u-36.30" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoki Sejmie! Społeczność chrześcijańska w Polsce, a więc przede wszystkim kościół katolicki, przywiązuje niezmiennie szczególnie wysoką wagę do tych postanowień Konstytucji, które gwarantują wolność sumienia i wyznania, jak też swobodę spełniania we wszystkich dziedzinach misji duszpasterskiej kościoła. Dotyczące tych praw obywatelskich postanowienia Konstytucji z 1952 r. pozostają w mocy. Lecz nie mniej istotne, a nieraz w praktyce ważniejsze, jest wykonywanie tych postanowień i stosunek do nich ze strony wszystkich organów władzy centralnej i terenowej. Pod tym względem wiele się u nas zmieniło na lepsze.</u>
          <u xml:id="u-36.31" who="#ZygmuntFilipowicz">Przyjmujemy z zadowoleniem uznanie, że kościół i inne związki wyznaniowe są dla ludzi wierzących najwyższym autorytetem moralnym. Wyrażamy przekonanie, że klimat stosunków kościół — państwo będzie nadal nacechowany w rosnącym stopniu dobrą wolą, duchem zrozumienia i zaufania. Przekonani jesteśmy, że nastąpi stwierdzenie przez kościół, a w szczególności przez jego hierarchię, że ustrój socjalistyczny w jego społecznych, politycznych i ekonomicznych aspektach jest najlepszym wyrazem współczesnych polskich interesów narodowych.</u>
          <u xml:id="u-36.32" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoki Sejmie! Z dużą satysfakcją środowisko ludzi wierzących przyjęło stwierdzenia zawarte w uchwałach VI i VII Zjazdu. Treści tych uchwał utwierdziły całe społeczeństwo w przekonaniu, że w naszej strukturze politycznej zasadniczym i nie dającym się zastąpić elementem jest kierownicza rola partii w życiu narodu i państwa. Tę kierowniczą rolę partii uzasadnia jej służba całemu narodowi przez realizację jego potrzeb i aspiracji. Ta rola partii zweryfikowała się w toku walk o niepodległość i wyzwolenie społeczne. Utrwaliła się w procesach realizacji ustroju socjalistycznego, w zabezpieczeniu naszego państwowego bytu przez sojusz i przyjaźń, szczególnie ze Związkiem Radzieckim, jak też z całym obozem socjalistycznym.</u>
          <u xml:id="u-36.33" who="#ZygmuntFilipowicz">Wysoka Izbo! Głosując za przyjęciem projektu ustawy wyrażamy nasze pełne zadowolenie, że utrzymany został art. 70 Konstytucji, w którym — w wyniku szczególnie wartościowego akcentu współżycia społecznego i politycznego — wysunięta została przez PZPR i przyjęta przez Komisję Konstytucyjną propozycja skreślenia w art. 70 punktu 3. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-36.34" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-37">
          <u xml:id="u-37.0" who="#HalinaSkibniewska">Ogłaszam 40-minutową przerwę.</u>
          <u xml:id="u-37.1" who="#komentarz">(Przerwa w posiedzeniu od godz. 14 min. 20 do godz. 15 min. 05)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-38">
          <u xml:id="u-38.0" who="#Marszałek">Wznawiam posiedzenie. Głos ma poseł Jan Malinowski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-39">
          <u xml:id="u-39.0" who="#JanMalinowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Projekt zmian w Konstytucji, który dziś rozpatrujemy, jednoznacznie określa, że ziemia jest dobrem ogólnonarodowym. Jest to postanowienie ze wszech miar słuszne. Dobrzy rolnicy, a wśród nich rolnicy młodzi, od lat problem ten podnosili, nie mogąc godzić się z faktem, że miliony hektarów ziemi użytkuje się ekstensywnie. Twierdzę z całą stanowczością, że posiadanie ziemi nie może być przywilejem samym w sobie, a musi wiązać się z obowiązkami wobec niej i państwa. Wybór zawodu rolnika musi być wyborem świadomym, a ziemia traktowana jako społeczny warsztat pracy. Ekstensywność gospodarowania nie zawsze wynika z przyczyn subiektywnych. Często rolnicy w starszym wieku posiadanie ziemi wiązali ze swym statusem obywatelskim. Wypływało to z tradycjonalizmu przywiązania do ziemi, a jakże często z konieczności materialnego zabezpieczenia starości.</u>
          <u xml:id="u-39.1" who="#JanMalinowski">Stworzony przez państwo system rent za przekazywane gospodarstwa, aczkolwiek jeszcze niedoskonały, stworzył przesłanki, że częściej niż poprzednio rolnicy starsi, niezdolni do prowadzenia gospodarstw, przekazują je swoim następcom bądź za rentę — na skarb państwa. Sytuacja ta tworzy warunki do lepszego wykorzystywania ziemi, sprzyja socjalistycznym przeobrażeniom wsi, a jednocześnie rodzi problemy, jak tę ziemię najbardziej efektywnie zagospodarować. Uważam, że gotowej recepty na to nie znajdziemy, inicjatywy muszą wypływać od dołu, od samych rolników, pracowników PGR i spółdzielni produkcyjnych, od samorządu chłopskiego i spółdzielczości wiejskiej, podstawowych organizacji partyjnych i ogniw ZSL, od tych, którzy znają miejscowe warunki i najlepiej wiedzą, jak każdy kawałek gruntu, każde wolne stanowisko właściwie zagospodarować.</u>
          <u xml:id="u-39.2" who="#JanMalinowski">Wysoki Sejmie! Cieszy nas wszystkich producentów rolnictwa, że podniesiono do rangi norm konstytucyjnych organizacje samorządowe, że do batalii o chleb przystępujemy we wspólnym froncie rolników indywidualnych, państwowych gospodarstw rolnych, rolniczych spółdzielni produkcyjnych, zespołów rolników, kółek rolniczych i spółdzielczości wiejskiej.</u>
          <u xml:id="u-39.3" who="#JanMalinowski">Pragnę zwrócić się do was — robotnicy, uczeni, konstruktorzy — o jeszcze pełniejszy udział w tych dążeniach. W walce o chleb nie może zabraknąć nikogo. Pracujący chłopi, pracownicy rolni, mieszkańcy wsi, podobnie jak mieszkańcy miast mają ambicje żyć lepiej, mają też ambicje więcej i lepiej produkować. Program partii, wypracowany w tych sprawach wspólnie z ZSL, uważamy za nasz program i będziemy go realizować z chłopską upartością i obywatelskim zaangażowaniem.</u>
          <u xml:id="u-39.4" who="#JanMalinowski">Uchwalone dziś zmiany Konstytucji pozwolą nam śmiało patrzeć w przyszłość. Zapewnią ochronę wszystkim rodzajom gospodarstw rolnych — indywidualnym, spółdzielczym i państwowym. Sprzyjać to będzie rozwijaniu inicjatyw na wsi w dążeniu do unowocześniania modelu polskiego rolnictwa, niwelowaniu różnic między miastem i wsią.</u>
          <u xml:id="u-39.5" who="#JanMalinowski">Jako ludowiec i rolnik pragnę wyrazić głębokie przekonanie, że projektowane zmiany Konstytucji przyczynią się do dalszego polepszania warunków rozwoju rolnictwa i życia ludności wiejskiej, że program wyżywienia narodu, uchwalony przez Wysoką Izbę, zrealizujemy w całej rozciągłości, będąc świadomi, że harmonijny i dynamiczny rozwój kraju nierozerwalnie związany jest z nowoczesnym rolnictwem. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-39.6" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-40">
          <u xml:id="u-40.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Józef Urbanowicz.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-41">
          <u xml:id="u-41.0" who="#JózefUrbanowicz">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Występując z tej wysokiej trybuny jako przedstawiciel żołnierzy ludowego Wojska Polskiego i jednocześnie jako jeden z weteranów walk o wolność i socjalizm, pragnę wyrazić pełne poparcie dla projektu zmian Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W naszej ocenie odpowiada ona w pełni nowemu, jakościowo wyższemu etapowi socjalistycznego rozwoju narodu i państwa. Cieszący się powszechnym poparciem program VII Zjazdu partii, przyspieszając rozwój społeczno-gospodarczy kraju, umacnia socjalistyczne państwo, które — jak określił nasz przywódca towarzysz Edward Gierek — jest najwyższym dobrem narodu polskiego. Dzieło to realizujemy pod przewodem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, co znajdzie swój uzasadniony wyraz w ustawie konstytucyjnej.</u>
          <u xml:id="u-41.1" who="#JózefUrbanowicz">W siłach zbrojnych panuje powszechne przekonanie, że współcześnie najbardziej owocnym dowodem patriotyzmu jest praca nad urzeczywistnianiem programu partii, a tym samym nad umacnianiem naszego państwa, nad pomnażaniem siły Polski.</u>
          <u xml:id="u-41.2" who="#JózefUrbanowicz">Podkreślenie w tekście Konstytucji polityki braterstwa i przyjaźni z krajami socjalistycznymi, a zwłaszcza ze Związkiem Radzieckim, zrodzonej we wspólnej walce z hitlerowskim najeźdźcą i sprawdzonej w powojennych latach potwierdza jej trwały i nieodwracalny charakter, jej znaczenie dla narodu i państwa polskiego, dla naszego bezpieczeństwa oraz pozycji w Europie i świecie.</u>
          <u xml:id="u-41.3" who="#JózefUrbanowicz">Obywatele Posłowie! W Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej są nam szczególnie bliskie te podkreślenia, które dotyczą powinności obronnych. Najżywotniejszym interesom narodu odpowiada konstytucyjny obowiązek umacniania siły, obronności i niezależności ojczyzny. W tym kontekście szczególnie wysoka jest ranga takich patriotycznych obowiązków obywatelskich, jak obrona ojczyzny i służba wojskowa. W naszym przeświadczeniu, wypływającym z historycznych doświadczeń narodu, a także z wciąż jeszcze złożonych realiów współczesnego świata, umacnianie obronności kraju, praca i służba na rzecz jego bezpieczeństwa jest jednym z podstawowych warunków bytu narodowego, budowania pomyślnej przyszłości oraz prestiżu Polski rozwiniętego socjalizmu. Znowelizowane usytuowanie tej myśli w Konstytucji żołnierze ludowego Wojska Polskiego traktują jako zobowiązanie do ofiarnej, jakościowo coraz lepszej i wydajniejszej służby.</u>
          <u xml:id="u-41.4" who="#JózefUrbanowicz">Z dużym oddźwiękiem w środowisku wojskowym spotkała się propozycja usankcjonowania w Konstytucji pamięci o naszej, pisanej walką, przeszłości. Cześć oddawana pokoleniom historycznej próby, troska państwa o warunki życia weteranów walk o wyzwolenie narodowe i społeczne, dowodzi głębokiego rozumienia naszych dziejów, a w tym szczególnego w nich znaczenia narodzin Polski Ludowej. To z inicjatywy I Sekretarza KC naszej partii tow. Edwarda Gierka Sejm w tej kadencji podjął postanowienie o utworzeniu funduszu na rzecz weteranów i kombatantów. Ma to nie tylko aspekt humanitarny, ale także głęboko wychowawcze znaczenie. Stale sięgamy do wzorów patriotyzmu tamtych lat. Chcemy, aby w nowych warunkach młode pokolenia uczyły się na nich rzetelnego podejścia do pracy, do służby dla dobra socjalistycznej Polski.</u>
          <u xml:id="u-41.5" who="#JózefUrbanowicz">Czynnikiem silnie współkształtującym uczucia patriotyczne jest także stosunek do symboli narodowych — godła, barw narodowych, hymnu. Symbole te wyrażają powagę Rzeczypospolitej, nawiązują do jej tradycji, łączą Polaków w miłości do ziemi ojczystej, w szacunku do naszego państwa. Stąd też trafia do nas i uzyskuje szeroką aprobatę propozycja podkreślenia w Konstytucji, że „Godło, barwy i hymn Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej otaczane są czcią i podlegają szczególnej ochronie”.</u>
          <u xml:id="u-41.6" who="#JózefUrbanowicz">Wysoki Sejmie! Proponowane zmiany w Konstytucji, uzasadnione motywami historycznymi, a przede wszystkim współczesnym etapem budownictwa socjalistycznego, zasługują na pełne poparcie. Znowelizowana Konstytucja stanie się jeszcze doskonalszą podstawą prawną dynamizowania socjalistycznego rozwoju kraju i umacniania siły naszej ojczyzny, socjalistycznej Polski.</u>
          <u xml:id="u-41.7" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-42">
          <u xml:id="u-42.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Wiesław Sadowski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-43">
          <u xml:id="u-43.0" who="#WiesławSadowski">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Na dzisiejszym posiedzeniu Sejmu rozpatrujemy projekt ustawy o najwyższej wadze społecznej, politycznej i państwowej, rozpatrujemy bowiem ustawę o zmianie Konstytucji naszego państwa.</u>
          <u xml:id="u-43.1" who="#WiesławSadowski">Uchwalona w 1952 roku przez Sejm Ustawodawczy Konstytucja odzwierciedlała w sposób najogólniejszy realia ówczesnego naszego życia, a w szczególności potwierdzała przeobrażenia społeczno-ustrojowe, jakie zaszły w wyniku walki o narodowe i społeczne odrodzenie kraju, jak również określała dalekosiężne cele i działania na przyszłość. Dzisiaj, po blisko ćwierćwieczu stwierdzić możemy, że w najogólniejszych swych postanowieniach obowiązująca obecnie Konstytucja sprawdziła się i potwierdziła. Ale dążąc do zasady pełnej realności ustawy zasadniczej, jaką jest Konstytucja, właśnie na skutek owych przeobrażeń, które się dokonały w Polsce Ludowej, z pełną aprobatą przyjęta została przez społeczeństwo zapowiedź zmian w ustawie zasadniczej zasygnalizowana na VI Zjeździe partii i potwierdzona przez VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.</u>
          <u xml:id="u-43.2" who="#WiesławSadowski">Wśród proponowanych zmian znajduje się m.in. propozycja wprowadzenia formuł odzwierciedlających rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, stronnictw politycznych i Frontu Jedności Narodu w życiu naszego kraju. Odpowiada to w pełni odczuciu społecznemu i w imię realizmu ustawy konstytucyjnej potwierdza istniejący stan rzeczy. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza od początku stanowiła tę siłę społeczną i polityczną, która wytyczała program socjalistycznych przeobrażeń, program socjalistycznego budownictwa w Polsce. Wiemy o tym dobrze, że trzeba było wielu wysiłków, trzeba było czasu, a nade wszystko trzeba było rezultatów realizacji programu partii, aby stał się on własnością całego społeczeństwa. Dzisiaj stało się faktem, że w podstawowych kwestiach program Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, współpracującej z sojuszniczymi stronnictwami, jest własnością całego narodu.</u>
          <u xml:id="u-43.3" who="#WiesławSadowski">Została także w Konstytucji w sposób pełny i jednoznaczny określona rola i znaczenie Frontu Jedności Narodu. Raz jeszcze potwierdzona została wieloletnia już i sprawdzona praktyka współuczestniczenia wszystkich Polaków, niezależnie od przynależności partyjnej, niezależnie od stosunku do religii, w działaniu na rzecz rozwoju naszej ojczyzny w ramach Frontu Jedności Narodu. Jako jeden z wielomilionowej rzeszy działaczy Frontu Jedności Narodu, to właśnie sformułowanie konstytucyjne przyjmuję nie tylko z pełną satysfakcją, ale i ze wzruszeniem. Żadnego sformułowania projektu ustawy konstytucyjnej nie można traktować w oderwaniu od innych. Jeśli wejrzymy głębiej w treść omawianego artykułu, to — jak sądzę — dojdziemy do wniosku, że oddaje on wiernie istniejącą rzeczywistość w układzie sił politycznych w kraju, odpowiada powszechnemu odczuciu społecznemu i satysfakcjonuje olbrzymią większość naszego społeczeństwa czynnie zaangażowanego w budowę rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Wprowadzenie tego artykułu do Konstytucji staje się jeszcze bardziej uzasadnione, jeśli zestawimy go z tymi wszystkimi nowymi sformułowaniami, które mówią o rozwijaniu demokracji socjalistycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a są to: prawo uczestniczenia załóg przedsiębiorstw w zarządzaniu tymi przedsiębiorstwami, współdziałanie władz z samorządem mieszkańców, doniosła rola związków zawodowych, uczestniczenie obywateli w konsultacjach nad węzłowymi problemami rozwoju kraju; wszystko to wzajemnie współgra i oddaje rolę układu i mechanizmu sił politycznych w naszym kraju.</u>
          <u xml:id="u-43.4" who="#WiesławSadowski">Wysoka Izbo! Wyrażenie w Konstytucji tego układu i mechanizmu sił politycznych uważam za ze wszech miar uzasadnione. Jest to uzasadnione z punktu widzenia prawnego — jeśli chcemy, by Konstytucja odzwierciedlała nasze osiągnięcia i odpowiadała istniejącej rzeczywistości. Jest usprawiedliwione merytorycznie — jeśli chcemy, by Konstytucja odpowiadała powszechnemu odczuciu społecznemu i aby dobrze określała istniejące stosunki polityczno-społeczne.</u>
          <u xml:id="u-43.5" who="#WiesławSadowski">Milionowe rzesze działaczy Frontu Jedności Narodu spotęgują aktywność społeczną obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na rzecz realizacji programu budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego, programu wytyczonego przez VII Zjazd partii, popartego przez stronnictwa sojusznicze i przytłaczającą większość naszego społeczeństwa. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-43.6" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-44">
          <u xml:id="u-44.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos zabierze poseł Stanisława Swiderska.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-45">
          <u xml:id="u-45.0" who="#StanisławaŚwiderska">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! W dyskusji nad doniosłym projektem ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej chcę mówić o sprawach, które dotyczą kilkunastu milionów polskich kobiet, polskich rodzin, a więc właściwie wszystkich zamieszkujących nasz kraj. Pragnę mówić w szczególności o pozycji kobiet, zwłaszcza matek i kobiet pracujących zawodowo.</u>
          <u xml:id="u-45.1" who="#StanisławaŚwiderska">Kobiety polskie niejedną kartę naszej historii narodowej zapisały swą twórczą pracą, udziałem w walkach o postęp i socjalizm. To one, na równi ze swymi mężami i braćmi, brały udział w bojach klasowych z ustrojem wyzysku. Właśnie im szczególnie trudno było znosić jako żonom i matkom trudne skutki bezrobocia, upodlenia człowieka pracy w okresie kapitalizmu. Ileż matczynych cierpień, ofiar składanych ze swego życia i życia bliskich zgotował czas hitlerowskiej okupacji.</u>
          <u xml:id="u-45.2" who="#StanisławaŚwiderska">Polska Ludowa przyniosła kobiecie pracującej poczucie narodowej dumy, społeczno-klasowej sprawiedliwości, wolną od troski o niepewne jutro stabilizację rodziny i pełnię praw obywatelskich. Swą wdzięczność partii i państwu ludowemu odpłacałyśmy ofiarną pracą dla kraju. A pracy nad odbudową i rozwojem Polski było przecież niemało. Symbolem tych lat był czyn łódzkich włókniarek, które stanęły w pierwszych szeregach uczestników socjalistycznego wyścigu pracy. Mam zaszczyt reprezentować je na forum polskiego parlamentu.</u>
          <u xml:id="u-45.3" who="#StanisławaŚwiderska">Z każdym rokiem powiększał się udział kobiet w tworzeniu dochodu narodowego. W Łodzi połowa pracujących to kobiety, z tego większość przy krosnach i maszynach przędzalniczych. Wzrastały ich kwalifikacje. Uczelnie nasze opuszcza tysiące dyplomowanych specjalistek w różnych dziedzinach.</u>
          <u xml:id="u-45.4" who="#StanisławaŚwiderska">Kobieta pracująca — to jednocześnie żona i matka. Odpowiedzialność i obowiązki spadające na nasze barki są olbrzymie. Coraz łatwiej jest nam je spełniać, ponieważ spotykamy się z codzienną troską, pomocą i uznaniem ze strony najwyższych władz partyjnych i państwowych. Wiele uczyniła nasza partia i państwo zwłaszcza w ostatnich latach dla stworzenia warunków umożliwiających rodzinom, a szczególnie nam — matkom właściwe wypełnianie funkcji wychowawczych i opiekuńczych. Decyzje podjęte w tej dziedzinie są powszechnie znane. Pozwólcie jednak, obywatele posłowie, że niektóre z nich przypomnę: zwiększone zostały zasiłki rodzinne, przedłużone płatne urlopy macierzyńskie, przedłużone urlopy bezpłatne do lat 3 na wychowanie małych dzieci z zachowaniem praw pracowniczych, podwyższone do 60 dni w roku możliwości korzystania z płatnych zwolnień z tytułu opieki nad chorym dzieckiem. Z powszechnym uznaniem kobiet pracujących naszego miasta spotkało się wprowadzenie do formułowanych w Konstytucji celów i zadań państwa — stwierdzenia, że Polska Rzeczpospolita w trosce o rozwój narodu otacza opieką rodzinę, macierzyństwo i wychowanie młodego pokolenia. Treść tego punktu przyjęliśmy jako wyraz humanizmu naszego państwa, które dba o rodzinę i dziecko, ale też jako głęboko patriotyczny dla każdego mieszkańca obowiązek troski o biologiczny rozwój narodu.</u>
          <u xml:id="u-45.5" who="#StanisławaŚwiderska">Rodzina, dzieci — to sprawy człowiekowi najbliższe, ale nie tylko, jak to się czasem myśli, prywatne. Jakże ważne jest dla człowieka szczęście rodzinne, ciepło domowego ogniska. Największą radością człowieka są dzieci i ich właściwy rozwój. Wszyscy rodzice mają ambicję, aby wychować je na ludzi prawych. Ale rodzina — to podstawowa komórka społeczna narodu, jego biologicznego rozwoju, składającego się na potencjał fizyczny i umysłowy kraju. Dzięki społeczno-gospodarczemu rozwojowi kraju, dzięki rosnącej naszej pomyślności, zanikają zewnętrzne, ale jakże niegdyś istotne ograniczenia w zakładaniu rodziny i wypełnianiu przez nią naturalnych i społecznych funkcji. Dlatego sprawa rozwoju rodziny i wychowania młodego pokolenia stanowi nie tylko wypełnienie obowiązku rodzicielskiego, ale jest odpowiedzialnością wobec społeczeństwa i narodu.</u>
          <u xml:id="u-45.6" who="#StanisławaŚwiderska">Jestem głęboko przekonana — tak jak miliony obywateli naszego kraju — że wszystkie poprawki do Konstytucji, będące wyrazem osiągnięć Polski Ludowej i wynikające z realiów naszego życia sprzyjać będą dalszemu, szybszemu rozwojowi rodziny, narodu i naszej socjalistycznej ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-45.7" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-46">
          <u xml:id="u-46.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Henryk Korotyński.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-47">
          <u xml:id="u-47.0" who="#HenrykKorotyński">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Tradycje tej polskiej myśli politycznej, która losy własnego kraju i sprawę odbudowy niepodległego państwa łączyła z solidarnym współdziałaniem z wolnościowymi i postępowymi siłami innych narodów — te tradycje mają długą historię i sięgają w daleką przeszłość. Wystarczy wspomnieć imię Tadeusza Kościuszki i szlachetne hasło „Za waszą i naszą wolność”, które zrodziło się w dobie powstania listopadowego. Wystarczy odczytać dzisiaj jakże współcześnie brzmiące słowa Mickiewicza, pisane w roku 1849: „Położenie Europy jest tego rodzaju, iż niepodobieństwem jest na przyszłość, by jakiś naród mógł w odosobnieniu od innych kroczyć po drodze postępu, jeśli nie chce sam siebie narazić na zgubę i przez to zaszkodzić sprawie ogólnej”.</u>
          <u xml:id="u-47.1" who="#HenrykKorotyński">A w czasach jakże niedawnych naród nasz zapłacił najwyższą cenę za tę oto naukę historii, że całkowita zatrata groziła nam ze strony najbardziej reakcyjnych sił imperializmu, że bohaterska, ale samotna Polska byłaby wobec tej groźby bezsilna.</u>
          <u xml:id="u-47.2" who="#HenrykKorotyński">Oddaliśmy najlepsze swoje siły, aby bronić ziemi ojczystej i prawa narodu do życia we własnym państwie. Na wszystkich frontach wojny z hitleryzmem, na wschodzie i zachodzie, południu i północy, walczyły polskie brygady, korpusy, armie, a w powszechnym ruchu oporu miliony Polaków złożyły bezmierną daninę cierpień i krwi. Ale ocalenie od zguby przynieść mogła i przyniosła wspólna walka narodów z faszyzmem, przede wszystkim walka narodów Związku Radzieckiego, ich heroizm, ich potęga rozstrzygnęły o zwycięstwie, w którym jest również nasza polska cząstka. Moje pokolenie bojowników II wojny światowej przekazuje i przekazywać będzie te nauki historii swoim córom, synom i wnukom.</u>
          <u xml:id="u-47.3" who="#HenrykKorotyński">Dzisiaj stwierdzamy: odeszła w przeszłość zmora samotności i nietrwałości państwa polskiego, które jako kraj socjalistyczny ma niezawodnych sojuszników w całej rodzinie bratnich narodów, zespolonych wspólnymi ideałami i żywotnymi interesami. Na tym fundamencie się opierając, polska polityka zagraniczna osiągnęła powszechne międzynarodowe uznanie naszych korzystnych granic na Odrze, Nysie i Bałtyku, umocniła bezpieczeństwo państwa i miejsce Polski w Europie.</u>
          <u xml:id="u-47.4" who="#HenrykKorotyński">Utrwalając przyjaźń i współpracę ze Związkiem Radzieckim i innymi krajami socjalistycznymi Polska Rzeczpospolita Ludowa jest jednocześnie aktywnym czynnikiem w rozwoju szerokiej współpracy z państwami o odmiennych ustrojach społecznych na zasadach pokojowego współistnienia. Świadczą o tym realizowane coraz pomyślniej długofalowe umowy i porozumienia z Francją, krajami skandynawskimi, Stanami Zjednoczonymi, Austrią, Republiką Federalną Niemiec i innymi państwami kapitalistycznymi. Polska jest czynna i gotowa do wszelkich dalszych działań, które służą lepszemu wzajemnemu zrozumieniu i pokojowej współpracy narodów, zwłaszcza na naszym europejskim kontynencie. Tu najwymowniejszym dowodem są inicjatywy i udział Polski w przygotowaniu i uwieńczeniu doniosłym Aktem Końcowym helsińskiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.</u>
          <u xml:id="u-47.5" who="#HenrykKorotyński">Rola i znaczenie polskiej polityki zagranicznej dla obecnej i przyszłej pomyślności naszego państwa uzasadniają wprowadzenie do Konstytucji — jak proponuje Komisja Nadzwyczajna — osobnego artykułu 3a, który określa fundamentalne cele i zasady tej polityki.</u>
          <u xml:id="u-47.6" who="#HenrykKorotyński">Obywatele Posłowie! Mimo osiągniętego w ostatnich latach cennego postępu na rzecz odprężenia i współpracy pokojowej, żyjemy w skomplikowanej i pełnej niebezpiecznych napięć sytuacji międzynarodowej. Istnieją i działają ze wzmożoną aktywnością — widzimy to jasno — siły zimnej i gorącej wojny; nie tylko trwa, ale stale rośnie, olbrzymieje obłędny i groźny dla ludzkości wyścig zbrojeń. Wiszą ciągle nad światem ciemne chmury. W tej sytuacji polska polityka zagraniczna, ściśle współdziałając z państwami wspólnoty socjalistycznej, ma przed sobą odpowiedzialne i trudne zadania i kierować się będzie, jak to precyzyjnie i jasno określa proponowany nowy artykuł Konstytucji „interesami Narodu Polskiego, jego suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwa, wolą pokoju i współpracy między narodami”.</u>
          <u xml:id="u-47.7" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-48">
          <u xml:id="u-48.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Józef Przyłuski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-49">
          <u xml:id="u-49.0" who="#JózefPrzyłuski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Rozpatrujemy dzisiaj, przedstawiony przez wyłonioną spośród posłów Komisję Nadzwyczajną, projekt zmian Konstytucji PRL.</u>
          <u xml:id="u-49.1" who="#JózefPrzyłuski">W moim wystąpieniu chciałbym skupić uwagę na problemach nauki i oświaty. Zajmują one w Konstytucji poczesne miejsce, podobnie jak przepisy związane z prawem do pracy czy należnymi obywatelowi uprawnieniami socjalnymi.</u>
          <u xml:id="u-49.2" who="#JózefPrzyłuski">W artykule 3 projekt zmian Konstytucji zapowiada, że Polska Rzeczpospolita Ludowa rozwija siły wytwórcze i gospodarkę kraju przez planowe wykorzystanie i wzbogacanie jego zasobów materialnych, racjonalną organizację pracy oraz stały postęp nauki i techniki, że Polska Rzeczpospolita Ludowa rozwija i upowszechnia oświatę, zapewnia wszechstronny rozwój nauki i kultury narodowej. Od tych czynników zależy w dużej mierze dalszy wzrost produkcji przemysłowej i rolniczej, są one również podstawowym warunkiem w dotrzymaniu kroku ogólnemu postępowi nauki i techniki na świecie.</u>
          <u xml:id="u-49.3" who="#JózefPrzyłuski">Poziom nauki w Polsce w ciągu ostatnich lat wzrósł poważnie. Stworzone zostały znacznie lepsze warunki do pracy naukowej. Walka o osiąganie naszych celów społeczno-ekonomicznego rozwoju toczy się nie tylko w fabrykach i na polach, ale także w pracowniach Polskiej Akademii Nauk, w pracowniach i laboratoriach wyższych uczelni, instytutach naukowych, we wszystkich ośrodkach i placówkach naukowo-badawczych.</u>
          <u xml:id="u-49.4" who="#JózefPrzyłuski">Polityka w dziedzinie nauki i techniki służy zespalaniu rewolucji naukowo-technicznej z budownictwem socjalizmu. Polityka ta otwiera nowe perspektywy przed nauką i techniką polską, wyznaczając im ważną rolę w jakościowych przemianach sił wytwórczych i życia społecznego. Wymaga to podejmowania przez naukę kluczowych problemów dyktowanych przez aktualne i perspektywiczne potrzeby kraju. Zgodne są w tych sprawach poglądy zawarte w uchwale VII Zjazdu partii, VII Kongresu ZSL i XI Kongresu SD. Takim duchem przepojone są uchwały o planach społeczno-gospodarczego rozwoju podejmowane w tej Izbie.</u>
          <u xml:id="u-49.5" who="#JózefPrzyłuski">O docenianiu roli nauki w rozwoju naszego kraju świadczy między innymi zapowiedź podniesienia do 3% udziału wydatków z dochodu narodowego w skali kraju do 1980 r. na działalność naukowo-techniczną i rozwojową.</u>
          <u xml:id="u-49.6" who="#JózefPrzyłuski">We wspomnianym już projekcie artykułu 3, zadania wszechstronnego rozwoju nauki znajdują się w sąsiedztwie tak ważnych sformułowań, jak ochrona i rozwój socjalistycznych zdobyczy narodu polskiego, uczestnictwo obywateli w rządzeniu, gospodarka planowa, umacnianie własności społecznej oraz urzeczywistnianie zasady sprawiedliwości społecznej.</u>
          <u xml:id="u-49.7" who="#JózefPrzyłuski">Obywatele Posłowie! Istotna rola nauki w funkcjonowaniu przemysłu, w kształtowaniu humanistycznych ideałów społeczeństwa socjalistycznego staje się szczególnie ważna w rozwoju gospodarki żywnościowej. Tu bowiem — jak sądzę — potrzeby są największe.</u>
          <u xml:id="u-49.8" who="#JózefPrzyłuski">Projektowana treść artykułu 10 Konstytucji, odnoszącego się do rolnictwa, zawiera w kontekście wszystkich pięciu ustępów, także postulat wsparcia rozwoju produkcji rolnej przez naukę i postęp techniczny. Nie ulega bowiem wątpliwości, że właściwe wykorzystanie ziemi, rozwój rolnictwa we wszystkich jego sektorach, wzmagające się procesy kooperacji i specjalizacji wymagają szczególnego wsparcia przez naukę i technikę. Ścisłej i wymiernej współpracy z nauką wymagają wszystkie działy i gałęzie produkcji rolnej. Nasiennictwo, wraz z upowszechnianiem nowych, wydajniejszych odmian do produkcji, hodowla — z wprowadzaniem nowych, bardziej użytecznych ras zwierząt, intensyfikacja sadownictwa i warzywnictwa wymagają ścisłego powiązania z naukowymi zakładami badawczymi i wdrożeniowymi.</u>
          <u xml:id="u-49.9" who="#JózefPrzyłuski">Wkraczająca coraz szerzej na wieś mechanizacja, większy udział chemii w produkcji i ochronie roślin, nowoczesna gospodarka wodą, weterynaria, elektryfikacja, modernizacja budownictwa wiejskiego, gospodarowanie paszami, przechowalnictwo i problemy przemysłu spożywczego — od małej piekarni gminnej spółdzielni po olbrzymie zakłady mięsne, mleczarskie czy kombinaty chłodnicze wymagają coraz większego udziału nauki i coraz ściślejszego i szybszego wdrażania jej osiągnięć do praktyki.</u>
          <u xml:id="u-49.10" who="#JózefPrzyłuski">Właściwy, pożądany społecznie rozwój gospodarki żywnościowej wymaga stałego napływu fachowców — inżynierów, nowoczesności i postępu. Obowiązek ten nakłada na państwo Konstytucja w proponowanych sformułowaniach art. 61.</u>
          <u xml:id="u-49.11" who="#JózefPrzyłuski">Wysoki Sejmie! Pragnę jako członek ZSL wyrazić przekonanie, że projektowane zmiany art. 61 Konstytucji przyczynią się do właściwego rozwoju i tych działów nauki, które są bezpośrednio lub pośrednio związane z rozwojem rolnictwa oraz całej gospodarki żywnościowej. Socjalizm bowiem, to nowoczesność i postęp, a Polska Rzeczpospolita Ludowa — brzmi art. 1 Konstytucji — jest państwem socjalistycznym. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-49.12" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-50">
          <u xml:id="u-50.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Jerzy Bafia.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-51">
          <u xml:id="u-51.0" who="#JerzyBafia">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Konstytucję naszą nazywamy ustawą zasadniczą, jest ona dokumentem posiadającym szczególne znaczenie prawne, bo ustanawia zasady ustroju, określa podstawy organizacji i funkcje organów państwa, formułuje podstawy państwa praworządnego, podnosi racje państwa do rangi spraw powszechnych.</u>
          <u xml:id="u-51.1" who="#JerzyBafia">Projekt stwierdza, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”. Tą drogą wskazujemy w Konstytucji na istotę ustrojową naszego państwa, na jego dorobek i rodowód. Jest nasze państwo państwem ludu pracującego miast i wsi, służy ono interesom ludu, wyraża wolę ludu, wyraża wielki dorobek socjalistyczny i rozkwit narodu polskiego, W miarę postępu w budowie rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego Polska Rzeczpospolita Ludowa będzie się przekształcała z państwa dyktatury proletariatu w państwo ogólnonarodowe, zaś rodowód swój wyprowadza nasze państwo z tego samego rewolucyjnego nurtu, który doprowadził do zwycięstwa Wielkiej Rewolucji Październikowej i powstania pierwszego w świecie państwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-51.2" who="#JerzyBafia">Istotę państwa socjalistycznego wyraża dialektyczna jedność umacniania przewodniej roli partii opierającej swą działalność na rosnącej aktywności coraz szerszych rzesz ludzi pracy, dynamicznego rozwoju socjalistycznej gospodarki, utrwalania systemu politycznego, którego fundamentalnym założeniem jest sojusz klasy robotniczej z chłopstwem i inteligencją oraz rozwijanie socjalistycznej demokracji jako podstawowej metody funkcjonowania społeczeństwa i organów państwa. Przez aktywną rolę państwa realizujemy cywilizacyjną wizję socjalizmu, nawiązującą do trwałych wartości humanizmu — wszystko dla człowieka przez człowieka, wszystko dla jego dobra.</u>
          <u xml:id="u-51.3" who="#JerzyBafia">Konstytucja wskazuje nie tylko na istotę państwa, ale określa także strukturę organów władzy państwowej, naczelnych i terenowych organów administracji państwowej, jak też organów kontroli państwowej oraz wymiaru sprawiedliwości i prokuratury.</u>
          <u xml:id="u-51.4" who="#JerzyBafia">Ustanowiona przez Konstytucję z 1952 r. struktura naczelnych organów państwowych nie ulega zmianom.</u>
          <u xml:id="u-51.5" who="#JerzyBafia">Dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy wysunął potrzebę zmian w dziedzinie terenowej władzy i administracji. Zostały one zakończone wraz z nowym podziałem administracyjno-terytorialnym kraju.</u>
          <u xml:id="u-51.6" who="#JerzyBafia">Proponowane obecnie poprawki dotyczące organów państwa są nieliczne i służą poprawnemu wyrażeniu zadań poszczególnych organów lub utrwalają w Konstytucji ukształtowane w praktyce formy organizacyjne ich pracy. Stanowią one przyczynek do usprawnienia funkcjonowania państwa, jego organów naczelnych i terenowych i będą służyły tendencji umacniania socjalistycznego państwa. Jest to widoczne w propozycjach ustalających, że Sejm będzie podejmował uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa, jak też w rozstrzygnięciu, że wniosek o absolutorium z wykonania budżetu państwa będzie formułowany w ramach działalności poselskiej, wewnątrz Sejmu.</u>
          <u xml:id="u-51.7" who="#JerzyBafia">Dalsze propozycje zmierzają do nadania radom narodowym, jako terenowym organom władzy państwowej, roli rzeczywistego gospodarza terenu kierującego całokształtem rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturalnego, a także inspirującego i koordynującego działalność wszystkich jednostek administracji i gospodarki działających na ich terenie. Rady narodowe kojarzą inicjatywy terenowe z zamierzeniami ogólnopaństwowymi.</u>
          <u xml:id="u-51.8" who="#JerzyBafia">W organizacji naczelnego organu zarządzająco-wykonawczego państwa projekt podkreśla rolę Prezydium Rządu oraz potwierdza konstytucyjnie kompetencje Prezesa Rady Ministrów do stanowienia prawa, jak też rolę premiera jako kierownika Rządu.</u>
          <u xml:id="u-51.9" who="#JerzyBafia">Dla stałego podnoszenia efektywności pracy aparatu państwa ważne znaczenie będzie miało prawne zabezpieczenie wykorzystywania działalności kontroli państwowej nie tylko przez Sejm i Radę Państwa, ale przede wszystkim przez Prezesa Rady Ministrów, który będzie nadzorował Najwyższą Izbę Kontroli. W całokształcie przeprowadzonych reform administracji państwa na uwagę zasługuje odnotowanie w zmianach do Konstytucji, że organy administracji państwowej szczebla wojewódzkiego — wojewodowie i prezydenci miast stopnia wojewódzkiego są przedstawicielami Rządu na terenie swojego działania. Poprawki te stanowią bazę dla zamierzeń, które będą podejmowane zgodnie z uchwałą VII Zjazdu PZPR w kierunku unowocześniania aparatu administracji ogólnej i gospodarczej oraz podnoszenia na wyższy poziom jej pracy.</u>
          <u xml:id="u-51.10" who="#JerzyBafia">Siła socjalistycznego państwa, zdolność realizacji spoczywających na nim zadań tkwią również w umacnianiu i dalszym rozwijaniu moralno-politycznej jedności narodu, której podstawową przesłankę stanowi urzeczywistnianie i rozwój demokracji socjalistycznej. Jest to forma funkcjonowania państwa i społeczeństwa, pozwalająca najszerzej spożytkować inicjatywę mas, kolektywów, grup i poszczególnych jednostek w celach ogólnonarodowych, w interesie całego społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-51.11" who="#JerzyBafia">Stąd też unowocześnianiu państwa służyć będą te poprawki do Konstytucji, które instytucjonalnie zabezpieczają rosnące faktycznie uczestnictwo ludzi pracy we współrządzeniu sprawami kraju i zakładami pracy, sprawami miast, osiedli i wsi, określają rolę związków zawodowych w funkcjonowaniu socjalistycznego państwa, wreszcie potwierdzają prawa obywateli do sprawowania kontroli społecznej i udziału w konsultacjach i dyskusjach nad węzłowymi problemami rozwoju kraju.</u>
          <u xml:id="u-51.12" who="#JerzyBafia">Dla podnoszenia autorytetu państwa praworządnego mają znaczenie te postanowienia projektu, które akcentują rolę prawa w funkcjonowaniu państwa. Dotyczy to poprawki ustalającej, że Rada Państwa będzie czuwać nad zgodnością prawa z Konstytucją PRL. Poprawka ta. jak i inne zmiany podkreślające pozycje i organów wymiaru sprawiedliwości, wskazują na rolę prawa jako istotnego środka działania organów państwowych w realizacji programu społeczno-gospodarczego rozwoju kraju.</u>
          <u xml:id="u-51.13" who="#JerzyBafia">Całokształt zmian Konstytucji dotyczących państwa wskazuje, że mają one na celu zagwarantowanie tego, aby socjalistyczne państwo i lepiej służyło ludowi pracującemu miast i wsi, aby sprawniej działało na rzecz rozwoju kraju, aby pełniej i wnikliwiej wiązało cele ogólnospołeczne z potrzebami obywatela, aby umacniało porządek i dyscyplinę społeczną — nieodzowne warunki postępu i rozwoju Polski.</u>
          <u xml:id="u-51.14" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-52">
          <u xml:id="u-52.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Zofia Łęgowik.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-53">
          <u xml:id="u-53.0" who="#ZofiaŁęgowik">Wysoki Sejmie! Ranga dzisiejszej debaty, jej historyczne znaczenie, znajduje swoje źródło i uzasadnienie w ważności i doniosłości rozważanego projektu ustawy o zmianie Konstytucji. Ten fundamentalny dokument prawnoustrojowy stanowić będzie zarówno syntezę dzisiejszej rzeczywistości, jak i drogowskaz w procesach dalszego jej kształtowania, będzie organicznie łączyć określenie tego co jest, co stworzone zostało świadomym działaniem, z określeniem tego, do czego należy dążyć, co trzeba rozwijać, umacniać i doskonalić. Dokonania, które stały się udziałem szerokich rzesz społeczeństwa, wyrastają z bogatych przeobrażeń, jakie kraj nasz przechodził, a także odzwierciedlają nową strategię społeczno-ekonomicznego rozwoju wyznaczoną przez VI Zjazd partii, a rozwiniętą i wzbogaconą w uchwale VII Zjazdu. Realizacja tej strategii „dla ludzi i przez ludzi” przyniosła nie notowany dotychczas postęp, we wszystkich dziedzinach życia społecznego i gospodarczego, w rozwiązywaniu problemów socjalnych wszystkich obywateli i środowisk oraz te cenne wartości, które dotyczą sfery świadomości i sposobu myślenia milionów Polaków, więzi społecznych oraz motywacji ludzkich działań. Logiczną tego konsekwencją stała się potrzeba dostosowania konstytucyjnego określenia zadań państwa oraz praw i obowiązków obywatelskich do osiągniętego etapu rozwoju socjalistycznego społeczeństwa i państwa.</u>
          <u xml:id="u-53.1" who="#ZofiaŁęgowik">Rozszerzające się materialne gwarancje realizacji praw obywatelskich, wypływające z rzetelnej pracy, dobrego wypełniania obowiązków pozwoliły na szersze ich określenie w projekcie, na zaakcentowanie i podkreślenie wzajemnego związku między nimi. Istotne znaczenia mają tu zwłaszcza uzupełnienia dotyczące prawa do pracy, ubezpieczeń społecznych, ochrom zdrowia, prawa do nauki. Nie są to sformułowania i uzupełnienia na wyrost. W ostatnich latach nastąpiły zasadnicze zmiany strukturalne w naszej gospodarce narodowej.</u>
          <u xml:id="u-53.2" who="#ZofiaŁęgowik">Osiągnięty wysoki poziom rozwoju sił wy twórczych, gruntowne unowocześnienie potencjału produkcyjnego w oparciu o wielomiliardowe nakłady i wdrażany postęp naukowo -techniczny, stworzyły warunki i możliwość do zdobywania i podnoszenia kwalifikacji zawodowych ludzi pracy. Do przeszłości należy dokuczliwe i społecznie nieuzasadnione zjawisko braku miejsc pracy dla kobiet. Następuje stopniowy proces zacierania granic między pracą wymagającą siły mięśni a wiedzy i umiejętności. Urzeczywistnienie zasady równości socjalistycznej w sferze pracy znalazło właściwe miejsce w Kodeksie pracy. Świadectwem wysokiej oceny człowieka i jego pracy w naszym ustroju jest podniesienie do rangi konstytucyjnego wyróżnienia i uznania przodowników i weteranów pracy, których zasługi dla rozwoju kraju budzą powszechny szacunek społeczeństwa, a ich postawy są wzorem dla młodych pokoleń. Całokształt zmian w Konstytucji w tym zakresie nadaje nowy, niezwykle ważny sens jednemu z podstawowych praw obywateli PRL i mieć będzie doniosłe znaczenie dla ukształtowania i umacniania socjalistycznych stosunków pracy na etapie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.</u>
          <u xml:id="u-53.3" who="#ZofiaŁęgowik">Wysoka Izbo! Nowa strategia rozwoju kraju przewiduje wykorzystanie wszystkich intensywnych czynników wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego. Bezpłatność szkolnictwa oraz jego upowszechnienie i rozwój na wszystkich szczeblach kształcenia, to podstawowe czynniki tego wzrostu i rozwoju, a równocześnie kulturalnego i cywilizacyjnego postępu narodu. Dalekosiężne skutki mieć zwłaszcza będą decyzje dotyczące unowocześnienia systemu oświaty w Polsce. Dlatego w pełni zasadne są uzupełnienia w tej dziedzinie proponowane w zmianach do Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-53.4" who="#ZofiaŁęgowik">Przejawem głębokiej troski państwa i naszego ustroju o obywateli jest fakt przyznania w ostatnich latach, a obecnie ugruntowania w propozycjach zmian w Konstytucji prawa do bezpłatnej pomocy lekarskiej dla wszystkich ludzi pracy i ich rodzin. Jesteśmy jednym z niewielu państw na świecie, które tak szeroko roztacza opiekę nad życiem i zdrowiem swych obywateli. Nastąpiło także znaczne zwiększenie świadczeń społecznych, rozszerzono ich zakres i skalę oraz wykształciły się różne formy opieki społecznej. Stworzone zatem zostały realne przesłanki socjalnego zabezpieczenia człowieka pracy. Realne przez to, że znajdują konkretne gwarancje w polityce naszego państwa i jego codziennej działalności na froncie gospodarki, zatrudnienia, oświaty i zdrowia, a także dlatego, że znajdą wsparcie w rzetelnym trudzie jej obywateli, przyczyniającym się do rozwoju ojczyzny, do zbudowania pomyślnej przyszłości kraju i narodu. Dziękuję.</u>
          <u xml:id="u-53.5" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-54">
          <u xml:id="u-54.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Sylwester Zawadzki.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-55">
          <u xml:id="u-55.0" who="#SylwesterZawadzki">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! W ciągu 23 lat, które upłynęły od wejścia w życie Konstytucji PRL, zmieniła się nie tylko sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna, zmieniły się również poglądy socjalistycznej nauki prawa konstytucyjnego na temat, czym powinna być konstytucja, jakie powinna zawierać treści, jaki powinien być model socjalistycznej konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-55.1" who="#SylwesterZawadzki">W czym to nowe spojrzenie się wyraża?</u>
          <u xml:id="u-55.2" who="#SylwesterZawadzki">Konstytucja z 1952 roku kształtowała się w poważnym stopniu pod wpływem doktryny traktującej Konstytucję jako odzwierciedlenie osiągniętych już przeobrażeń, jako bilans osiągnięć. Współczesna doktryna nie neguje słuszności tego poglądu, stąd też poważna ilość propozycji, poczynając od poprawki w art. 1, które mają na celu zarejestrowanie w Konstytucji osiągniętych już przeobrażeń. Obecnie podchodzimy jednak do roli Konstytucji w sposób bardziej dynamiczny. Uważamy mianowicie, że Konstytucja powinna nie tylko odzwierciedlać dokonane już przeobrażenia, ale utrwalać również określony kierunek rozwoju, dawać wyraz obiektywnym tendencjom rozwojowym. Wychodząc z tych założeń, zaproponowane zmiany i uzupełnienia zawierają wiele elementów programowych, ukierunkowujących dalszy rozwój zgodnie ze sformułowanym na VII Zjeździe PZPR programem budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Tego rodzaju charakter nosi wiele proponowanych artykułów, między innymi te, które dotyczą rozwoju demokracji socjalistycznej, rozwoju różnych form samorządności. Nadając powyższym instytucjom rangę konstytucyjną, sankcjonujemy w Konstytucji podstawową tendencję rozwoju państwa socjalistycznego, które umacnia się, pogłębiając swą więź ze społeczeństwem i rozszerzając jego udział w rządzeniu. Oznacza to jednocześnie zaznaczenie w Konstytucji ścisłego związku i wzajemnego uwarunkowania, jakie występuje między strategią politycznego rozwoju i strategią społeczno-ekonomicznego rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-55.3" who="#SylwesterZawadzki">W warunkach przyspieszonego rozwoju naszego kraju coraz większe znaczenie będzie miał rozwój demokracji i samorządności jako jeden z warunków wyzwalania rezerw społecznych, a w konsekwencji jeden z podstawowych warunków realizacji nowej strategii społeczno-gospodarczego rozwoju.</u>
          <u xml:id="u-55.4" who="#SylwesterZawadzki">Drugą cechą charakterystyczną współczesnej doktryny socjalistycznego konstytucjonalizmu jest rozszerzenie zasięgu regulowanej w konstytucjach materii. Wcześniejsze konstytucje, do których należała m.in. nasza, koncentrowały się na państwowych ramach życia społecznego, pozostawiając niejaką poza sferą jej zainteresowania cały społeczno-polityczny mechanizm władzy. Reprezentujemy nowe stanowisko, iż Konstytucja powinna być „Konstytucją państwa i społeczeństwa”, a więc odzwierciedlać nie tylko system organów państwowych, ale cały społeczno-polityczny mechanizm władzy. Wyrazem tego nowego spojrzenia jest proponowany art. 2a naszej Konstytucji, który rejestruje przewodnią rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, rolę stronnictw politycznych, Frontu Jedności Narodu, organizacji społecznych jak również, związków zawodowych. W tym miejscu należy podkreślić, że Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, przewodząc narodowi w budownictwie socjalizmu, niejednokrotnie podkreślała, że narzucanie światopoglądu administracyjnymi metodami czy też naruszanie konstytucyjnej zasady wolności sumienia i wyznania byłoby sprzeczne z istotą socjalizmu. Praktyka wykazała również słuszność realizowanego w okresie trzydziestolecia założenia, że różnice światopoglądowe i wyznaniowe nie mogą być przeszkodą we wspólnej pracy partyjnych i bezpartyjnych dla dobra ojczyzny, we współdziałaniu wszystkich obywateli na rzecz kształtowania coraz lepszych warunków życia. Polityka ta znalazła pełne potwierdzenie zarówno w tych przepisach Konstytucji, które pozostają w mocy (mam na myśli art. 69), jak i tych, które ulegają dekonstytucjonalizacji (art. 70 ust. 3), jak również tych, które w dniu dzisiejszym zostały zaproponowane (art. 2a, art. 57 ust. 2).</u>
          <u xml:id="u-55.5" who="#SylwesterZawadzki">Trzecią cechą charakteryzującą stanowisko doktryny współczesnego konstytucjonalizmu jest nieograniczanie się do wyłącznego regulowania w Konstytucji struktur formalnych, a więc pozycji prawno-ustrojowej poszczególnych organów państwowych, ich kompetencji. Współczesne konstytucje coraz większy nacisk kładą na określanie zasad polityki państwa. I z tego punktu widzenia proponowane zmiany do Konstytucji stanowią istotny krok naprzód. Nadając rangę konstytucyjną podstawowym założeniom naszej strategii, formułują one określone zasady polityki gospodarczej, w tym polityki rolnej, polityki socjalnej, polityki międzynarodowej.</u>
          <u xml:id="u-55.6" who="#SylwesterZawadzki">Fakt, że w propozycjach zmian do Konstytucji tak wiele uwagi poświęcono prawom obywatelskim, traktując je w ścisłym powiązaniu z obowiązkami, jest zgodny również z ogólnymi tendencjami socjalistycznego konstytucjonalizmu. Humanistyczny sens proponowanych zmian został podkreślony zarówno w wystąpieniu posła-sprawozdawcy, przewodniczącego Komisji Nadzwyczajnej prof. Henryka Jabłońskiego, jak również w toku dotychczasowej debaty.</u>
          <u xml:id="u-55.7" who="#SylwesterZawadzki">I wreszcie ostatni postulat współczesnej doktryny, który nie mógł być w pełni zrealizowany w toku prac nad zmianami. Wynikało to z samego założenia, które znalazło wyraz w wytycznych Sejmu dla Komisji Nadzwyczajnej, akcentujących konieczność ograniczenia się do zmian niezbędnych. Wychodząc jednak i w tym punkcie naprzeciw postulatom podniesienia rangi Konstytucji jako podstawy całej nadbudowy prawnej, Komisja zaproponowała poprawkę nakładającą na Radę Państwa obowiązek czuwania nad zgodnością prawa z Konstytucją. Umieszczenie powyższego zadania wśród kompetencji Rady Państwa nie oznacza zwolnienia innych organów od tego obowiązku. Chodzi tu o stworzenie nie jedynej, a jedynie najwyższej gwarancji tego, aby normy konstytucyjne były traktowane na co dzień przez organy państwowe, organizacje społeczne i obywateli jako normy o najwyższej mocy prawnej. Jeśli wziąć przy tym pod uwagę, że zgodność prawa, a zwłaszcza ustaw z Konstytucją oznacza nie tylko, aby nie stały one w sprzeczności z normami konstytucyjnymi, lecz oznacza także obowiązek pozytywnego działania na rzecz realizacji norm konstytucyjnych w ustawach zwykłych — to szczególnie poważne zadania przypadną wybranemu w najbliższych wyborach Sejmowi VII kadencji.</u>
          <u xml:id="u-55.8" who="#SylwesterZawadzki">Kończąc swoje wystąpienie, pragnę stwierdzić, że zmiany zaproponowane Wysokiemu Sejmowi uwzględniają nowe współczesne spojrzenie na rolę i treść Konstytucji oraz wzbogacają międzynarodowy dorobek doktryny konstytucjonalizmu socjalistycznego. Dziękuję za uwagę.</u>
          <u xml:id="u-55.9" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-56">
          <u xml:id="u-56.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Janina Waśniowska.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-57">
          <u xml:id="u-57.0" who="#JaninaWaśniowska">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Pragnę w swym wystąpieniu skupić uwagę na prawach i obowiązkach obywatelskich, które w nowym ujęciu w pełni odzwierciedlają głęboki humanizm ludowego państwa, utrwalają dotychczasowe osiągnięcia budownictwa socjalistycznego w naszym kraju, a zarazem wytyczają kierunki dalszego rozwoju państwa i społeczeństwa.</u>
          <u xml:id="u-57.1" who="#JaninaWaśniowska">Nigdy przedtem w naszej historii konstytucje nie gwarantowały obywatelom tak szerokich praw i wolności. Normy Konstytucji marcowej z 1921 r. nie miały pokrycia w ówczesnej rzeczywistości. Pamiętamy dobrze lata masowego bezrobocia, emigracji zarobkowej, poniżającej nędzy wsi pozbawionej elementarnej opieki socjalnej, braku swobodnego dostępu do oświaty i kultury, możliwości awansu społecznego. Dopiero ustrój socjalistyczny, wszechstronny rozwój sił wytwórczych stworzył materialne, trwałe przestanki realizacji szerokiego zakresu praw i wolności obywatelskich. Tego nie jest w stanie zagwarantować żadna konstytucja burżuazyjna, formalnie obiecująca wiele, a w praktyce służąca interesom klas posiadających.</u>
          <u xml:id="u-57.2" who="#JaninaWaśniowska">Nas, mieszkańców wsi, interesuje mocne akcentowanie jedności praw i obowiązków obywatelskich: „Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej powinni rzetelnie wypełniać swoje obowiązki wobec Ojczyzny i przyczyniać się do jej rozwoju” — czytamy w zmianach do Konstytucji.</u>
          <u xml:id="u-57.3" who="#JaninaWaśniowska">Dyscyplina społeczna odpowiada chłopskiemu poczuciu odpowiedzialności, szacunku do pracy, gospodarności i oddaniu sprawom ojczyzny. Równość praw rozumiemy jako zapewnienie wszystkim obywatelom z wielkich aglomeracji i najmniejszych nawet wiosek jednakowych możliwości zaspokajania własnych potrzeb materialnych i duchowych. W ten sposób wyrównano już wiele dysproporcji między pracą fizyczną i umysłową. Ludność rolnicza uzyskała prawo do bezpłatnej opieki lekarskiej. Reforma systemu oświaty tworzy podstawy do likwidacji różnic między szkołą w mieście i na wsi, a bezpłatność i dostęp do wszystkich typów szkół umożliwia każdemu obywatelowi rozwój swoich uzdolnień.</u>
          <u xml:id="u-57.4" who="#JaninaWaśniowska">Wysoki Sejmie! Zwraca uwagę właściwa i słusznie zaakcentowana rola samorządu, co jest wyrazem pogłębiającej się demokracji socjalistycznej. Nam — działaczom rad narodowych, kół gospodyń wiejskich i innych organów samorządu stwarza większe możliwości zaspokajania lokalnych potrzeb społecznych, rozwijania inicjatywy społecznej i pełnego wykorzystania miejscowych możliwości. My, kobiety, ze szczególnym zainteresowaniem przyjęłyśmy zapowiedź umacniania naszej pozycji w społeczeństwie. Cieszy nas troska państwa, zwłaszcza o matki i kobiety pracujące zawodowo, wyrażająca się m.in. w rozbudowie sieci żłobków, przedszkoli, dziecińców, upowszechnianiu kolonii oraz realizacji praw i obowiązków alimentacyjnych.</u>
          <u xml:id="u-57.5" who="#JaninaWaśniowska">W rodzinie rozpoczyna się wychowanie młodego pokolenia. To matka ma w tym wychowaniu odegrać rolę dominującą. Ma nauczyć dziecko między innymi szacunku do pracy, poszanowania mienia społecznego i miłości do ojczyzny. Dzięki trosce państwa możemy coraz lepiej wykonywać obowiązki macierzyńskie i obywatelskie, wychowywać dzieci na prawych i świadomych obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-57.6" who="#JaninaWaśniowska">Wysoka Izbo! Środowisko wiejskie w pełni popiera ujęcie praw i obowiązków obywatelskich proponowanych w poprawkach do Konstytucji, bowiem w jedności praw i obowiązków — siła narodu, perspektywa jeszcze lepszego jutra. Dziękuję.</u>
          <u xml:id="u-57.7" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-58">
          <u xml:id="u-58.0" who="#Marszałek">Dziękuję. Głos ma poseł Zbigniew Załuski.</u>
        </div>
        <div xml:id="div-59">
          <u xml:id="u-59.0" who="#ZbigniewZałuski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Przedstawiony przez Komisję Nadzwyczajną projekt ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wzbudził ogromne zainteresowanie naszego społeczeństwa. Prawnicy twierdzą, że nie wykracza on poza granicę nowelizacji i zmierza w gruncie rzeczy tylko do prawnego skodyfikowania rzeczywistości już utrwalonej w praktyce życia społeczno-politycznego narodu. Jednakże w odczuciu społecznym ta kodyfikacja istniejącej rzeczywistości stała się okazją do głębokiej oceny przebytej drogi, osiągniętego etapu socjalizmu „dla ludzi i przez ludzi”. Stała się dla nas, pokolenia, które tworzyło Polskę Ludową i rosło wraz z nią, miarą drogi, jaką przebył kraj i przebyliśmy my sami w ciągu lat niemal 25. Droga to nie tylko zmian ilościowych w stopniu uprzemysłowienia, w poziomie produkcji, w stopniu stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa narodowego. To również droga przemian jakościowych, przemian stosunków międzyludzkich, przemian naszego stosunku do nas samych, do naszych zadań, do naszej idei.</u>
          <u xml:id="u-59.1" who="#ZbigniewZałuski">Ileż głębokich treści kryje się w sankcjonowanej teraz przez Konstytucję drobnej pozornie zmianie nazwy naszych planów — z planu gospodarczego na plan społeczno-gospodarczego rozwoju kraju. Ileż treści kryje się w art. 2b projektu, który stwierdza, iż „podstawowym celem działalności państwa jest wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego człowieka, coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli” albo też w nowym ust. 3 art. 7, który systematyczne polepszanie warunków bytowych, socjalnych i kulturalnych społeczeństwa czyni naczelnym zadaniem społeczno-gospodarczej polityki Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-59.2" who="#ZbigniewZałuski">Uzupełnienia te pozwalają zrozumieć, że socjalizm dla nas nie jest dzisiaj celem doktrynalnym, celem samym w sobie, lecz jedynym możliwym i najskuteczniejszym sposobem osiągnięcia celu wyższego, najbardziej humanistycznego — pełnego i wszechstronnego rozwoju możliwości twórczych człowieka i narodu.</u>
          <u xml:id="u-59.3" who="#ZbigniewZałuski">Drobne czasem modyfikacje w tekście Konstytucji, niedostrzegalne dla czytelnika przyzwyczajonego już do rzeczywistości funkcjonującej, lecz nie skodyfikowanej — niosą głębokie treści. Przecież to człowiek, podmiot, a nie przedmiot socjalistycznych przeobrażeń wysuwa się na czoło tam, gdzie projekt przed skargi i zażalenia wysuwa prawo obywateli do odwołania, a więc kwestionowania naruszeń swoich niezbywalnych praw socjalistycznych. Czy tam, gdzie projekt formułuje zasady kontroli społecznej, obowiązek konsultacji ze społeczeństwem i prawo do składania wniosków czy też tam wreszcie, gdzie lakonicznie w jednym zdaniu: „Załogi przedsiębiorstw uczestniczą w zarządzaniu przedsiębiorstwami” rozstrzyga problem, o który od dziesięcioleci toczy się walka we wszystkich rozwiniętych krajach świata. Tam wreszcie, gdzie najszerzej i najpełniej formułuje reguły równości obywateli wobec prawa, uwzględniając wszystkie, najbardziej nowoczesne postulaty w tym zakresie.</u>
          <u xml:id="u-59.4" who="#ZbigniewZałuski">Jest regułą rozwiniętego socjalizmu, iż przejmuje na swe barki coraz większy ciężar troski o prawa i możliwości rozwojowe człowieka, obarczając państwo obowiązkiem realnego zagwarantowania coraz szerszych i coraz kosztowniejszych uprawnień obywateli. Moim zdaniem, właśnie chwalebna jest ta pewna drobiazgowość propozycji Komisji Nadzwyczajnej w zakresie formułowania zobowiązań państwa wobec społeczeństwa. Realne zabezpieczenie obowiązku rozwijania demokracji, uczestnictwa w rządzeniu, rozwój sił wytwórczych, realizacja zasad sprawiedliwości społecznej, opieka nad rodziną, macierzyństwem i młodym pokoleniem, stan zdrowotny społeczeństwa, rozwój oświaty, nauki, kultury narodowej, ochrona środowiska naturalnego — ileż to zadań, które państwo socjalistyczne realizować musi i które realizować już teraz może. Nie zapominajmy przeto, iż możliwość sformułowania i realnego zagwarantowania tych praw człowieka nie wynika z niczego innego, jak tylko z rzetelnej pracy całego społeczeństwa, z rzetelnego wywiązywania się ze swych obowiązków wobec całości przez każdą ludzką jednostkę.</u>
          <u xml:id="u-59.5" who="#ZbigniewZałuski">Toteż sądzę, że na przykład ostateczna redakcja art. 57 projektu ustawy znalazła nader szczęśliwe rozwiązanie, zawierające myśl, że Polska Rzeczpospolita Ludowa umacnia i rozszerza prawa i wolności obywateli. Prawa przysługują wszystkim. Obywatele zaś winni rzetelnie wypełniać swe obowiązki i przyczyniać się do rozwoju ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-59.6" who="#ZbigniewZałuski">Przecież tylko przyczyniając się do rozwoju ojczyzny mogą umocnić oni ten fundament, na którym wznosi się gmach naszych praw i wolności zagwarantowanych przez Konstytucję. W ten sposób twórcy projektu znaleźli iunctim między tradycyjnymi prawami niezbywalnymi człowieka, socjalistycznymi uprawnieniami nabytymi w drodze socjalistycznego budownictwa i obowiązkami nieodłącznymi od praw, a w socjalizmie obowiązkami niezbywalnymi, podobnie jak prawa podstawowe.</u>
          <u xml:id="u-59.7" who="#ZbigniewZałuski">Wysoka Izbo! Głęboki sens moralny noszą w projekcie Konstytucji art. 14 ust. 2, art. 64a, mówiące o szczególnych prawach weteranów walk o wyzwolenie narodowe i społeczne, weteranów i przodowników pracy. To nie tylko cześć słusznie oddana zasłużonym, to głęboko wychowawcze wskazanie na źródła, motory i fundamenty naszej rzeczywistości, naszych sukcesów i naszych możliwości.</u>
          <u xml:id="u-59.8" who="#ZbigniewZałuski">To dzięki ludzkiej ofiarności właśnie, bohaterstwu walk i bohaterstwu pracy nasza Konstytucja nie jest martwą literą, lecz zapisem rzeczywistości i możliwości, a prawna nowelizacja naszej Konstytucji staje się po prostu wyrazem nowelizacji naszego życia codziennego, jakiego dokonaliśmy przez całe lata ciężkiego wysiłku.</u>
          <u xml:id="u-59.9" who="#ZbigniewZałuski">Wysoka Izbo! Wraz z Klubem Poselskim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej — naszej partii, mojej partii, będę głosować za projektem ustawy. Jako żołnierz, jako pisarz, jako działacz społeczny będę głosować za — nie tylko z pełnym przekonaniem, ale z radością i dumą.</u>
          <u xml:id="u-59.10" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
        </div>
        <div xml:id="div-60">
          <u xml:id="u-60.0" who="#Marszałek">Wysoka Izbo! Lista mówców została wyczerpana. Zamykam dyskusję.</u>
          <u xml:id="u-60.1" who="#Marszałek">Przystępujemy do głosowania nad projektem ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-60.2" who="#Marszałek">Przypominam, że zgodnie z art. 91 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zmiana Konstytucji może nastąpić tylko większością co najmniej dwu trzecich głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.</u>
          <u xml:id="u-60.3" who="#Marszałek">Stwierdzam, że w dzisiejszym posiedzeniu bierze udział więcej niż połowa ogólnej liczby posłów.</u>
          <u xml:id="u-60.4" who="#Marszałek">Zgodnie z art. 71 regulaminu Sejmu w przypadku głosowania nad projektem ustawy zmieniającej Konstytucję zarządza się obliczenie głosów.</u>
          <u xml:id="u-60.5" who="#Marszałek">Proszę zatem Obywateli Posłów Sekretarzy: Edwarda Chrostka, Marię Kotlicką, Macieja Majkuta, Henryka Pawłowskiego i Jana Skowrona, aby po zarządzeniu głosowania dokonali obliczenia głosów.</u>
          <u xml:id="u-60.6" who="#Marszałek">Przystępujemy do głosowania.</u>
          <u xml:id="u-60.7" who="#Marszałek">Kto z Obywateli Posłów jest za uchwaleniem projektu ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w brzmieniu przedstawionym przez Komisję Nadzwyczajną, wraz z doręczonym w dniu dzisiejszym sprostowaniem — zechce podnieść rękę.</u>
          <u xml:id="u-60.8" who="#Marszałek">Proszę Obywateli Posłów o trzymanie podniesionych rąk przez czas umożliwiający obliczenie głosów.</u>
          <u xml:id="u-60.9" who="#komentarz">(Następuje obliczanie głosów)</u>
          <u xml:id="u-60.10" who="#Marszałek">Stwierdzam, że za ustawą głosowało 424 posłów.</u>
          <u xml:id="u-60.11" who="#Marszałek">Kto jest przeciw? Nikt.</u>
          <u xml:id="u-60.12" who="#Marszałek">Kto się wstrzymał od głosowania? Jeden głos.</u>
          <u xml:id="u-60.13" who="#Marszałek">Stwierdzam, że Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-60.14" who="#komentarz">(Długotrwałe oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.15" who="#komentarz">(Wszyscy wstają. Zostaje odśpiewany hymn narodowy) (Długotrwałe oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.16" who="#Marszałek">W punkcie 2 porządku dziennego Konwent Seniorów przedstawia Wysokiemu Sejmowi propozycję powzięcia uchwały, zamieszczonej w doręczonym Obywatelom Posłom druku sejmowym nr 261, w sprawie zamknięcia ósmej sesji Sejmu z dniem dzisiejszym.</u>
          <u xml:id="u-60.17" who="#Marszałek">Czy w tej sprawie ktoś pragnie zabrać głos?</u>
          <u xml:id="u-60.18" who="#Marszałek">Nikt się nie zgłasza.</u>
          <u xml:id="u-60.19" who="#Marszałek">Jeżeli nie usłyszę sprzeciwu, będę uważał, że Sejm przyjął proponowaną przez Konwent Seniorów uchwałę.</u>
          <u xml:id="u-60.20" who="#Marszałek">Sprzeciwu nie słyszę.</u>
          <u xml:id="u-60.21" who="#Marszałek">Stwierdzam, że Sejm powziął uchwałę w sprawie zamknięcia ósmej sesji Sejmu z dniem dzisiejszym.</u>
          <u xml:id="u-60.22" who="#Marszałek">Porządek dzienny dzisiejszego posiedzenia został wyczerpany.</u>
          <u xml:id="u-60.23" who="#Marszałek">Protokół 32 posiedzenia Sejmu został sporządzony i znajduje się u mnie.</u>
          <u xml:id="u-60.24" who="#Marszałek">Jeżeli do końca posiedzenia nikt nie zgłosi żadnego sprzeciwu, będę uważał, że Sejm ten protokół przyjmuje.</u>
          <u xml:id="u-60.25" who="#Marszałek">Obywatele Posłowie! Za chwilę wypadnie mi zamknąć ostatnie w bieżącej kadencji posiedzenie. Z dniem 19 marca 1976 r. wygasają pełnomocnictwa Sejmu VI kadencji. Stwierdzić dziś możemy, że mijający 4-letni okres przyniósł naszemu narodowi i naszemu państwu poważny postęp w rozwoju gospodarki i kultury, szybszy niż w jakimkolwiek poprzednim okresie wzrost poziomu życia obywateli, dalsze umocnienie pozycji naszego kraju na arenie międzynarodowej.</u>
          <u xml:id="u-60.26" who="#Marszałek">Osiągnięcia te zawdzięcza nasz naród konsekwentnej realizacji programu opartego na uchwale VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Program ten, poparty przez Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne, stał się platformą wyborczą Frontu Jedności Narodu i przez całą kadencję był wytyczną naszego działania.</u>
          <u xml:id="u-60.27" who="#Marszałek">Sejm VI kadencji odbył 32 posiedzenia. W czasie debat plenarnych głos zabrało 582 posłów, przedstawiciele Rządu występowali 68 razy, w tym 30 razy Prezes Rady Ministrów. Doniosłe znaczenie miały uroczyste posiedzenia Sejmu w 30 rocznicę powstania Polski Ludowej oraz w 30 rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem, na których w wystąpieniach I Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej poseł Edward Gierek przedstawił nam syntezę przebytej drogi i zakres nowych zadań. Wystąpienia te odbiły się szerokim echem w opinii krajowej i zagranicznej.</u>
          <u xml:id="u-60.28" who="#Marszałek">Bogaty jest ustawodawczy dorobek Sejmu VI kadencji, w czasie której uchwaliliśmy 103 ustawy. Ostatnim akordem tych prac było uchwalenie w dniu dzisiejszym ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ustawy, która dostosowała normy konstytucyjne do obecnego poziomu rozwoju społeczeństwa i państwa oraz wytycza drogi dalszych perspektyw rozwojowych. Ustawa ta, szeroko konsultowana — zyskała poparcie narodu. Poparciu temu dali wyraz również występujący w dzisiejszej debacie posłowie.</u>
          <u xml:id="u-60.29" who="#Marszałek">Szczególnie wiele miejsca w naszej działalności ustawodawczej zajęły akty prawne służące realizacji programu socjalnego. Uchwaliliśmy m.in. ustawy dotyczące świadczeń chorobowych, urlopów macierzyńskich, funduszu alimentacyjnego, zaopatrzenia emerytalnego, zaopatrzenia dla twórców, kombatantów i więźniów obozów koncentracyjnych, funduszu zakładowego.</u>
          <u xml:id="u-60.30" who="#Marszałek">Reformy terenowych organów państwowych oraz zmiany podziału administracyjnego kraju dotyczyło szereg ustaw uchwalonych na przestrzeni lat 1972–1975. Dążenie do kompleksowych regulacji prawnych znalazło wyraz w takich aktach, jak Kodeks pracy, będący pierwszą pełną kodyfikacją w dziedzinie stosunków pracy, Prawo budowlane, Prawo lokalowe, Prawo wodne i Prawo bankowe.</u>
          <u xml:id="u-60.31" who="#Marszałek">W toku prac ustawodawczych w coraz większej mierze konsultowaliśmy projekty z zainteresowanymi środowiskami, jak również korzystaliśmy z opinii ekspertów. Cennym osiągnięciem i doświadczeniem było uchwalenie przez Sejm wniesionego przez komisje projektu nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Projekt ten był efektem wielomiesięcznych prac wielu komisji sejmowych, uwzględniał wnioski wojewódzkich zespołów poselskich, postulaty organizacji społecznych i opinie środowisk naukowych.</u>
          <u xml:id="u-60.32" who="#Marszałek">Dyrektywy VI Zjazdu partii, określające kierunki społeczno-gospodarczego rozwoju kraju, znalazły swe pełne odbicie w uchwalonym przez Sejm na początku mijającej kadencji planie 5-letnim, w planach rocznych i w ustawach budżetowych. Z tego też punktu widzenia dokonywaliśmy co roku wnikliwej oceny realizacji planu i budżetu.</u>
          <u xml:id="u-60.33" who="#Marszałek">W okresie Sejmu VI kadencji podejmowaliśmy uchwały nakreślające długofalowe kierunki rozwoju w podstawowych dziedzinach naszego życia. Dotyczyły one programu mieszkaniowego, zadań narodu i państwa w wychowaniu młodzieży i jej udziału w budowie socjalistycznej Polski, systemu edukacji narodowej, dalszej poprawy wyżywienia narodu i rozwoju rolnictwa.</u>
          <u xml:id="u-60.34" who="#Marszałek">Stałą praktyką było przedkładanie Sejmowi przez Rząd informacji o węzłowych aktualnych problemach jego działania. Rozpatrzyliśmy m.in. i udzieliliśmy pełnej aprobaty rządowym programom realizacji postanowień I Krajowej Konferencji PZPR, ochrony zdrowia, rozwoju rolnictwa, inwestycji.</u>
          <u xml:id="u-60.35" who="#Marszałek">Wysłuchiwaliśmy systematycznie informacji o polityce zagranicznej. Udzielaliśmy pełnego poparcia Rządowi w jego działaniach na rzecz umocnienia sojuszu i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim i krajami socjalistycznymi, w podejmowanych przez nasz kraj i obóz socjalistyczny wysiłkach zmierzających do odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Daliśmy temu wyraz w debacie nad informacją Rządu o wynikach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i w aprobacie dla roli, jaką na tej Konferencji odegrała delegacja polska.</u>
          <u xml:id="u-60.36" who="#Marszałek">Wypowiadaliśmy się w sprawie ratyfikacji układu o podstawach normalizacji stosunków z Republiką Federalną Niemiec.</u>
          <u xml:id="u-60.37" who="#Marszałek">Coraz intensywniejsze były kontakty międzynarodowe Sejmu. Gościliśmy delegacje parlamentarne większości bratnich krajów socjalistycznych, a także delegacje parlamentów z innych państw. Delegacje Sejmu przebywały w 17 krajach.</u>
          <u xml:id="u-60.38" who="#Marszałek">Sejm był gospodarzem spotkania przedstawicieli Parlamentów Państw — Stron Układu Warszawskiego w 20 rocznicę podpisania tego układu.</u>
          <u xml:id="u-60.39" who="#Marszałek">Aktywna była działalność Polskiej Grupy w pracach Unii Międzyparlamentarnej.</u>
          <u xml:id="u-60.40" who="#Marszałek">Obywatele Posłowie! O dorobku Sejmu VI kadencji zdecydowała w istotnej mierze działalność komisji sejmowych.</u>
          <u xml:id="u-60.41" who="#Marszałek">W ciągu minionych czterech lat komisje odbyły 1 035 posiedzeń, podkomisje zbierały się 685 razy; 501 razy wyjeżdżały w teren grupy i zespoły poselskie.</u>
          <u xml:id="u-60.42" who="#Marszałek">Komisje koncentrowały swe prace wokół istotnych problemów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. W ich wyniku skierowano do Rządu oraz innych organów państwowych 438 dezyderatów oraz 115 opinii, w tym szereg kompleksowych, stanowiących rezultat prac kilku, a nawet kilkunastu komisji.</u>
          <u xml:id="u-60.43" who="#Marszałek">Komisje sejmowe poświęcały również dużo uwagi kontroli nad społeczną efektywnością ustawodawstwa. W szczególności należy wspomnieć o wszechstronnej ocenie realizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ustawodawstwa rolnego, ustawy o zwalczaniu alkoholizmu, o bezpieczeństwie i higienie pracy; zespołu ustaw socjalnych, ustaw dotyczących ochrony środowiska, ustawodawstwa z zakresu ochrony zdrowia itp.</u>
          <u xml:id="u-60.44" who="#Marszałek">Na dorobek komisji Sejmu VI kadencji składa się również szersze niż w poprzednich okresach konfrontowanie przedstawionych przez resorty informacji z wynikami przeprowadzanych wizytacji zakładów pracy i instytucji, z opiniami rzeczoznawców, z materiałami NIK. W szerokim zakresie komisje współdziałały z radami narodowymi.</u>
          <u xml:id="u-60.45" who="#Marszałek">Obywatele Posłowie! W VI kadencji wzrosła rola Sejmu jako organu wiążącego społeczeństwo z władzą państwową. Ważne znaczenie miały w tym zakresie wojewódzkie zespoły poselskie.</u>
          <u xml:id="u-60.46" who="#Marszałek">Owocną działalność rozwijały one jako organizator terenowej pracy poselskiej. Ogółem posłowie na Sejm VI kadencji odbyli ponad 28 tys. spotkań; uczestniczyło w nich około 2 400 000 wyborców. Zgłosili oni ponad 70 tysięcy postulatów.</u>
          <u xml:id="u-60.47" who="#Marszałek">W swej działalności wojewódzkie zespoły poselskie popularyzowały uchwały Sejmu i decyzje Rządu, konsultowały projekty aktów normatywnych, mobilizowały ludzi pracy do realizacji przedsięwzięć lokalnych czy ogólnospołecznych.</u>
          <u xml:id="u-60.48" who="#Marszałek">Obywatele Posłowie! Pozwólcie mi, że w imieniu Sejmu, komisji sejmowych, w imieniu ogółu posłów — zwrócę się do Przewodniczącego Rady Państwa i do członków Rady Państwa, do Obywatela Prezesa Rady Ministrów i do członków Rządu oraz podległych im współpracujących z Sejmem pracowników — ze słowami podziękowania za wszechstronną i rzeczową współpracę w okresie VI kadencji.</u>
          <u xml:id="u-60.49" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.50" who="#Marszałek">Pragnę podziękować za rzetelną i pożyteczną współpracę zespołowi pracowników i kierownictwu Najwyższej Izby Kontroli.</u>
          <u xml:id="u-60.51" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.52" who="#Marszałek">Pozwólcie, Obywatele Posłowie, że złożę Wam w imieniu Prezydium Sejmu podziękowanie za Wasz wkład pracy, za Waszą działalność, za Wasz wysiłek dla dobra naszej socjalistycznej ojczyzny.</u>
          <u xml:id="u-60.53" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.54" who="#Marszałek">W swej pracy reprezentowaliście bogaty ładunek doświadczenia społecznego, znajomość codziennych spraw ludzi pracy, ich pragnień, ich dążeń, ich rzeczywistych potrzeb. Wasza aktywność, oddanie sprawom kraju, umiejętność rozwiązywania spraw, przede wszystkim z punktu widzenia doświadczenia społeczno-politycznego, socjalistycznej hierarchii wartości, z punktu widzenia doświadczeń i świadomości klasy robotniczej i całego polskiego ludu pracującego — pogłębiają szczególną społeczną wartość tego dorobku.</u>
          <u xml:id="u-60.55" who="#Marszałek">Przed nowym Sejmem staną nowe zadania polityczne, społeczne i gospodarcze, zadania z zakresu ustawodawstwa i kontroli, z zakresu wyznaczania kierunków działalności naczelnych organów administracji i więzi posłów z wyborcami.</u>
          <u xml:id="u-60.56" who="#Marszałek">Jestem głęboko przekonany, że ofiarna praca posłów przyszłego Sejmu pomnoży nasz dorobek.</u>
          <u xml:id="u-60.57" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
          <u xml:id="u-60.58" who="#Marszałek">Na tym kończymy 32 posiedzenie Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.</u>
          <u xml:id="u-60.59" who="#Marszałek">Zamykam posiedzenie.</u>
          <u xml:id="u-60.60" who="#komentarz">(Koniec posiedzenia o godz. 16 min. 40)</u>
        </div>
      </body>
    </text>
  </TEI>
</teiCorpus>