Fix some wrongly detected names in Sejm 1985-1989

Michał Rudolf
1 parent d45d3cc1
Showing 8 changed files with 187 additions and 200 deletions
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00017-01/header.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00017-01/text_structure.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00031-01/header.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00031-01/text_structure.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00032-01/header.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00032-01/text_structure.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00045-01/header.xml
1985-1989/sejm/posiedzenia/pp/198589-sjm-ppxxx-00045-01/text_structure.xml
@@ -317,12 +317,10 @@
           </persName>
           <sex value="M" />
         </person>
-        <person xml:id="PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski" role="guest">
+        <person xml:id="AlfonsKlafkowski" role="guest">
           <persName>
-            <forename>Prezes</forename>
-            <surname>Trybunału</surname>
-            <surname>Konstytucyjnego</surname>
-            <surname>Alfons</surname>
+            <roleName>Prezes Trybunału Konstytucyjnego</roleName>
+            <forename>Alfons</forename>
             <surname>Klafkowski</surname>
           </persName>
           <sex value="M" />
@@ -871,46 +871,46 @@
           <u xml:id="u-59.24" who="#RomanMalinowski">Proszę o zabranie głosu Prezesa Trybunału Konstytucyjnego prof. Alfonsa Klafkowskiego.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-60">
-          <u xml:id="u-60.0" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Ustawowym obowiązkiem Trybunału Konstytucyjnego jest doroczne przedstawianie Sejmowi „Informacji o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa”. Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie taki dokument, obejmujący 1986 r. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 146. Uzupełnienie tego dokumentu stanowią orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, opublikowane w „Diariuszu Sejmowym” jako urzędowym źródle publikacyjnym.</u>
-          <u xml:id="u-60.1" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Podczas uroczystości zaprzysiężenia sędziów Trybunału Konstytucyjnego Marszałek Roman Malinowski stwierdził: „Sejm (...) oczekuje od Was nie tylko kontroli konstytucyjności aktów obowiązujących, ale i ogólnych uwag o stanie prawa oraz informacji o aktach koniecznych dla realizacji zasadniczych norm konstytucyjnych; oczekujemy Waszej aktywności w obu wskazanych postaciach”.</u>
-          <u xml:id="u-60.2" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Zadanie to jest wykonane w przedłożonej informacji Trybunału Konstytucyjnego. Na marginesie tego dokumentu Trybunał Konstytucyjny pragnie zwrócić szczególną uwagę na cztery zagadnienia. Oto one:</u>
-          <u xml:id="u-60.3" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— pierwsze — wymóg zgodności z Konstytucją całego systemu prawnego;</u>
-          <u xml:id="u-60.4" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— drugie — szczególna rola Trybunału Konstytucyjnego jako gwaranta konstytucyjności i legalności prawa;</u>
-          <u xml:id="u-60.5" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— trzecie — problematyka tzw. techniki tworzenia prawa;</u>
-          <u xml:id="u-60.6" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— czwarte — społeczna skuteczność działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.7" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę obecnie do przedstawienia tych czterech zagadnień.</u>
-          <u xml:id="u-60.8" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Pierwszy problem to wymóg zgodności z Konstytucją całego systemu prawnego. Art. 33a Konstytucji postanawia, że Trybunał Konstytucyjny „orzeka o zgodności z Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów Państwa”. W nawiązaniu do materiałów sprawozdawczych zawartych w informacji pragnę dodać, że tylko jedna ze spraw rozpatrywanych w 1986 r. dotyczyła zgodności ustawy z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny nie uznał niezgodności tego przepisu ustawy z Konstytucją, lecz podkreślił, że ten przepis jest, słuszny ze społecznego punktu widzenia. Natomiast inne wnioski, zarzucające niezgodność przepisów wykonawczych z ustawami zostały uwzględnione.</u>
-          <u xml:id="u-60.9" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W kompetencji Trybunału Konstytucyjnego szczególne znaczenie ma jego prawo do orzekania w przedmiocie zgodności prawa z Konstytucją jako element gwarancji prawnej do zabezpieczenia najwyższej mocy prawnej Konstytucji w zakresie prawotwórczej działalności państwa. Jest zatem rzeczą bardzo ważną, właściwe rozumienie pojęcia zgodności prawa z Konstytucją i jego stosunku do pojęcia najwyższej mocy prawnej Konstytucji. Zgodność prawa z Konstytucją to brak sprzeczności o charakterze realnym między normami Konstytucji a jakimikolwiek innymi normami całego systemu prawa. Zgodność prawa z Konstytucją, rozumiana jako zgodność nie tylko z Konstytucją wszystkich aktów ustawodawczych i aktów niższego rzędu, lecz również zgodność z ustawą aktów niższego rzędu (legalność) — ma szczególną cechę.</u>
-          <u xml:id="u-60.10" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Stanowi ją specyficzny układ zgodności hierarchicznej, tj. zgodności między normą hierarchicznie wyższą, jak Konstytucja i ustawa, a normą hierarchicznie niższą. W systemie instytucjonalnej kontroli konstytucyjności i legalności prawa w postaci Trybunału Konstytucyjnego ta zasada stanowi podstawę orzeczeń ze wszystkimi skutkami tych orzeczeń dla eliminacji norm niekonstytucyjnych z systemu prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.11" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Zasada zgodności prawa z Konstytucją wynika z najwyższej mocy prawnej Konstytucji. Ta najwyższa moc prawna Konstytucji — podstawowa jej cecha, jako ustawy zasadniczej państwa — polega, zdaniem doktryny prawa konstytucyjnego, na obowiązku wydawania ustaw i niższych aktów normatywnych, realizujących normy Konstytucji, oraz na zakazie wydawania ustaw i innych aktów normatywnych sprzecznych z Konstytucją. Z tego wynika, że polega ona zarówno na obowiązku pozytywnego działania, jak i obowiązku negatywnym, czyli powstrzymywania się od działalności sprzecznej z Konstytucją. Obydwa te elementy pojęcia najwyższej mocy prawnej Konstytucji odnoszą się do całej działalności organów państwa i wszystkich podmiotów w nim działających. W pierwszej kolejności jednak do tej działalności organów państwa, która polega na tworzeniu prawa jako reguł generalnych i abstrakcyjnych, mających sankcję państwa.</u>
-          <u xml:id="u-60.12" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W tym kontekście wyłania się z całą ostrością problem jakości prawa, a więc jego spójność, jasność i zrozumiałość dla każdego obywatela. Są to wartości umacniające zaufanie obywateli do zasad socjalistycznej praworządności, do dokonywania przeobrażeń, które są kształtowane również za pośrednictwem norm prawnych. Wystarczy przypomnieć rolę prawa w kształtowaniu reformy gospodarczej, w umacnianiu demokracji socjalistycznej oraz porządku i dyscypliny społecznej.</u>
-          <u xml:id="u-60.13" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W kontekście problemów spójności prawa należy pamiętać o ustaleniach zawartych w „Raporcie o stanie prawa”, opublikowanym przez Radę Legislacyjną przy Prezesie Rady Ministrów. Zawarto w nim ustalenie, że na koniec 1984 r. obowiązywało w naszym państwie około 13,5 tys. aktów o charakterze ogólnym, jak i normatywnym, w tym 467 stanowiły ustawy i inne akty o mocy ustawy. Jest to zaledwie 3,5% ogólnej liczby aktów o charakterze ogólnym. Do tego ustalenia daje Rada Legislacyjna następujący wymowny komentarz: „Jeśli chodzi o dyrektywy dla długofalowej polityki legislacyjnej, to powinna ona i w przyszłości zmierzać do umacniania priorytetu ustawy w systemie prawa oraz do ograniczania ilości aktów normatywnych o charakterze podustawowym i pozaustawowym”.</u>
-          <u xml:id="u-60.14" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny opiera dążenia wielu organów państwowych do uporządkowania i dostosowania systemu prawnego do zmieniających się warunków politycznych i społeczno-gospodarczych. Pilność tego problemu podkreślał również w styczniowym oświadczeniu sejmowym Prezes Rady Ministrów, poświęcając wiele uwagi planom legislacyjnym Rządu do roku 1990.</u>
-          <u xml:id="u-60.15" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Na czoło gwarancji pełnego urzeczywistnienia Konstytucji w działalności prawotwórczej państwa wysuwa się oczywiście rola i kompetencja Sejmu jako najwyższego organu władzy państwowej, nadrzędnego w stosunku do wszystkich innych organów państwa. Uprawnienia kontrolne Sejmu i jego komisji, uchwały Sejmu określające podstawowe kierunki polityki państwa, rezolucje oraz dezyderaty komisji sejmowych zapewniają należytą aktywność prawotwórczą organów administracji, potrzebną dla pełnej realizacji norm Konstytucji. Zabezpiecza to zarówno konstytucyjność, jak i legalność prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.16" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Ważną rolę do spełnienia w tej dziedzinie mają także uprawnienia kontrolne i nadzorcze Rady Państwa, która ustala powszechnie obowiązującą wykładnię praw i ustaw. Ponadto na uwagę zasługują kompetencje Rady Państwa w zakresie nadzoru nad radami narodowymi. Warto również wskazać na kompetencje Trybunału Stanu, kompetencje organów kontrolnych, z Najwyższą Izbą Kontroli na czele, jak również na szeroki zakres kontroli Rady Ministrów, zwłaszcza jeśli chodzi o uchylanie aktów normatywnych ministrów. Szczególnie doniosłe znaczenie ma dla Trybunału Konstytucyjnego orzecznictwo i wykładnia prawa sądów, głównie Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.17" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy jednak stwierdzić, że cel działalności w dziedzinie porządkowania i spójności prawa jest jeden dla wszystkich wymienionych organów. Cel ten został ujęty w uchwale X Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która stwierdza, że „socjalistyczne prawo służy celom ogólnonarodowym i klasowym, wyraża podstawowe wartości ustroju, umacnia państwo. Określa i tworzy gwarancje urzeczywistniania praw i swobód obywatelskich. Precyzuje obowiązki jednostki wobec społeczeństwa. Wnosi do życia publicznego ład i porządek. Należy kształtować prawo zgodnie z rozwijającymi się potrzebami oraz dbać o jego spójność”. Trybunał Konstytucyjny w zakresie swoich ustawowych kompetencji jest jednym z gwarantów wykonania tej uchwały.</u>
-          <u xml:id="u-60.18" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia drugiego problemu — szczególna rola Trybunału Konstytucyjnego jako gwaranta konstytucyjności i legalności prawa. System gwarancji konstytucyjności i legalności prawa wyznacza Trybunałowi Konstytucyjnemu szczególną rolę. Wynika ona z postanowień Konstytucji i ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Te akty prawne:</u>
-          <u xml:id="u-60.19" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po pierwsze — powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawniczy, wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu.</u>
-          <u xml:id="u-60.20" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny jest organem uprawnionym do eliminacji z systemu prawa obowiązującego — w następstwie swych orzeczeń — aktów normatywnych lub ich norm sprzecznych z Konstytucją i ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.21" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po trzecie — art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym nakłada na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich sygnalizowanych im przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Jest to obowiązek jasno i kategorycznie sformułowany. Istnieje on niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie. Ocena praktyki w tym zakresie nie jest w pełni zadowalająca, co podkreśla przedłożona informacja.</u>
-          <u xml:id="u-60.22" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Jak z tego wynika, Trybunał Konstytucyjny nie jest i nie może być jedynym i wyłącznym organem stojącym na straży konstytucyjności i legalności prawa obowiązującego w naszym państwie. Wszystkie kompetentne organy państwowe biorą udział w tworzeniu prawa lub wywierają istotny wpływ na kształtowanie jego stosowania. Dobre prawo, a więc takie, które zapewnia realizację społeczno-gospodarczych celów, które ma regulować, ukształtowane w sposób odpowiadający potrzebom i warunkom — jest przedmiotem naszej wspólnej troski i naszym wspólnym celem. Jeżeli zatem Trybunał Konstytucyjny stwierdza fakty nieprawidłowości w procesie tworzenia prawa lub jego kształtowania, to wszystkie te organy państwowe wspólnie mają zastanowić się przede wszystkim nad tym, jak te nieprawidłowości usunąć i jak zapobiec im w przyszłości.</u>
-          <u xml:id="u-60.23" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trzecie zagadnienie, to problematyka tzw. techniki tworzenia prawa. Dotychczasowy dorobek orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego pozwala ustalić kilka wniosków o podstawowym charakterze dla dalszej działalności legislacyjnej. Rejestrujemy te wnioski w nadziei, że będą one zauważone przez wszystkie organy tworzące prawo, a więc zarówno przez naczelne organy administracji, przy opracowywaniu projektów aktów ustawodawczych oraz w kształtowaniu treści i formy aktów wykonawczych do ustaw, jak i przez komisje sejmowe przy dokonywaniu ocen oraz ostatecznym formułowaniu projektów ustaw przedstawianych Sejmowi do uchwalenia. Te wnioski dotyczą tzw. techniki tworzenia prawa. Trybunał Konstytucyjny zwraca szczególną uwagę na kilka takich wniosków.</u>
-          <u xml:id="u-60.24" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po pierwsze — przede wszystkim zwraca uwagę na zasadę nadrzędności ustawy jako podstawowego źródła prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.25" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla obowiązek precyzyjnego i konkretnego formułowania upoważnień do wydawania aktów wykonawczych. Powinny one być wydawane ściśle w granicach upoważnienia ustawowego. Oznacza to również, niemożność regulowania w akcie wykonawczym kwestii, których ustawa nie przewiduje. Upoważnienie do wydawania przepisu wykonawczego nie może być oparte na domniemaniu.</u>
-          <u xml:id="u-60.26" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po trzecie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla konieczność zasady ścisłego przestrzegania przez naczelne organy administracji ustalonego w ustawie zakresu udzielonych upoważnień do wydania aktów prawnych wykonawczych. Konstytucyjnie określona hierarchia aktów normatywnych wymaga, by akt wykonawczy nie był sprzeczny z ustawą upoważniającą. Nie może on również wkraczać w sferę materii prawnych, regulowanych innymi ustawami lub aktami normatywnymi wydawanymi na ich podstawie.</u>
-          <u xml:id="u-60.27" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po czwarte — Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na niedopuszczalność przekazywania uprawnień do wydawania aktów wykonawczych na rzecz innych organów niż określono w ustawie. W kilku sprawach Trybunał zajmował się kwestią tej tzw. subdelegacji. Stwierdził przy tym, że przenoszenie w ten sposób kompetencji jest zasadniczo niedopuszczalne, zwłaszcza w kwestiach podstawowych, dotyczących m.in. praw i obowiązków obywateli.</u>
-          <u xml:id="u-60.28" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po piąte — Trybunał Konstytucyjny kilkakrotnie stwierdził niedopuszczalność regulacji wprowadzających wsteczne działanie prawa. Tę zasadę Trybunał Konstytucyjny traktuje jako istotną wartość zapewniającą bezpieczeństwo obrotu prawnego i ochrony praw nabytych. Wyraził też pogląd, że odstępstwo. od tej zasady, jeżeli je w ogóle można uznać za dopuszczalne, musi zawsze wynikać z ustawy a nie z aktu wykonawczego.</u>
-          <u xml:id="u-60.29" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Jednym z węzłowych zagadnień w procesie tworzenia prawa są konsultacje społeczne z określonymi przez ustawę organizacjami zawodowymi i społecznymi. Obowiązujące w tej materii przepisy ustawowe zapewniają udział w konsultacjach związków zawodowych, społeczno-zawodowych organizacji rolników, związków socjalistycznych młodzieży i innych organizacji.</u>
-          <u xml:id="u-60.30" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Zasada konsultacji społecznych stanowi konstytucyjną demokratyzację procesu legislacyjnego. Jest to jeden ze środków zapewniających obywatelom wpływ na treść aktów normatywnych, szczególnie ich dotyczących, zabezpieczających przed wadliwymi regulacjami. Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie podkreśla, że treść legalności prawa obejmuje również dokonywanie ustawowo przewidzianych, obowiązkowych konsultacji. Trybunał Konstytucyjny orzekł w sprawach, w których stwierdzono, że taki obowiązek nie został dopełniony, iż stanowi to podstawę do uznania aktu wykonawczego za niezgodny z ustawą, a więc podlegający uchyleniu.</u>
-          <u xml:id="u-60.31" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Konsekwentne przestrzeganie przedstawionych reguł już obecnie będzie sprzyjać dalszemu właściwemu rozwojowi prawa, umacnianiu jego konstytucyjności, legalności i spójności. Wprawdzie niektóre z tych reguł i zasad to prawdy dobrze znane organom tworzącym prawo, jednakże nie zawsze są w pełni realizowane. Świadczą o tym sprawy rozpatrywane przez Trybunał Konstytucyjny. Świadczą też o tym liczne listy od obywateli. Jak wynika z tych ustaleń, należy podkreślić celowość stworzenia nowych rozwiązań instytucjonalnych i proceduralnych, służących systematycznemu i planowemu doskonaleniu prawa i pełnemu przestrzeganiu zasad legalności przy jego tworzeniu. Taką rolę mogłaby spełnić ustawa o tworzeniu prawa, której projekt jest przedmiotem publicznej dyskusji i kompetentnych konsultacji.</u>
-          <u xml:id="u-60.32" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">I wreszcie czwarte zagadnienie — społeczna skuteczność działania Trybunału Konstytucyjnego. Działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania społecznego. Wynika to także z rodzaju i charakteru spraw. Zainteresowanie rozbudzone zostało jawnością rozpraw i upowszechnianiem informacji o działalności Trybunału Konstytucyjnego przez środki masowego przekazu.</u>
-          <u xml:id="u-60.33" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Szczególnym elementem oceny treści rozstrzygnięć Trybunału są pisma obywateli kierowane w różnych sprawach, jak również sygnalizacje prasowe. W 1986 r. wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 576 pism od obywateli. Są one załatwiane zgodnie z obowiązującymi przepisami. Pewna liczba pism zawiera zarzuty niezgodności aktów wykonawczych z ustawami stanowiącymi podstawę ich wydania lub z innymi ustawami. Kwestionowane regulacje dotyczą głównie praw podmiotowych obywateli. Wprawdzie ustawa o Trybunale Konstytucyjnym nie przyznaje obywatelom uprawnień do wszczynania przed nim postępowania, jednakże takie wystąpienia obywateli mogą stanowić podstawę do wszczynania spraw przez Trybunał Konstytucyjny z inicjatywy własnej.</u>
-          <u xml:id="u-60.34" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego jest publikowane na bieżąco w „Diariuszu Sejmowym”. Ta forma upowszechnienia orzecznictwa ułatwia pracę wszystkim, którzy w sposób zawodowy zajmują się problematyką prawa. Ułatwia także działalność w zakresie prawniczej edukacji społeczeństwa, a tym samym umacnia zaufanie do władzy państwowej.</u>
-          <u xml:id="u-60.35" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Powołanie i działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania międzynarodowego. W szczególności przedstawiciele państw socjalistycznych, a przede wszystkim Związku Radzieckiego, zapoznawali się z zadaniami Trybunału Konstytucyjnego i jego pierwszymi doświadczeniami. Jednym ze sposobów zaspokajania tych zainteresowań jest tłumaczenie tekstów naszych aktów prawnych oraz długie i częste na ten temat osobiste rozmowy przedstawicieli innych państw z sędziami Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.36" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny podjął współpracę z międzynarodową organizacją zrzeszającą wszystkie europejskie trybunały konstytucyjne i podobne instytucje. W kwietniu br. odbędzie się światowy kongres tej organizacji, z udziałem delegacji Trybunału Konstytucyjnego. Nasza delegacja przygotowała starannie bardzo obszerne materiały na ten kongres.</u>
-          <u xml:id="u-60.37" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi, stanowiące uzupełnienie do dokumentu sejmowego nr 146, pragnę podkreślić w imieniu Trybunału Konstytucyjnego, że nasze zadania ustawowe stanowią pewien proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, żeby był to normalny proces, w którym wszyscy jego uczestnicy współpracują w celu osiągnięcia optymalnych rozwiązań normatywnych.</u>
-          <u xml:id="u-60.38" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Roczny okres działalności Trybunału Konstytucyjnego jest z pewnością okresem zbyt krótkim, aby można było stwierdzić, że spełnił on wszystkie ustawowe zadania i w całej ich rozciągłości. Jeden cel w tym okresie Trybunał Konstytucyjny osiągnął z całą pewnością — to bezwzględne akcentowanie zasady nadrzędności Konstytucji i ustawy.</u>
-          <u xml:id="u-60.39" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny wykonuje swoje ustawowe zadania bardzo często stwierdzając, że nie jest osamotniony w swej pracy. Kształtowaniem dobrego prawa zainteresowane są wszystkie organy państwowe, zarówno te, które tworzą prawo, jak i te, które je stosują. W takiej atmosferze Trybunał Konstytucyjny ze szczególną wdzięcznością odczuwał wsparcie obywatela Marszałka Sejmu, wspieranie swej działalności przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i współdziałające z nią stronnictwa polityczne — Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne oraz szerokie oparcie w działalności Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Dziękuję.</u>
+          <u xml:id="u-60.0" who="#AlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Ustawowym obowiązkiem Trybunału Konstytucyjnego jest doroczne przedstawianie Sejmowi „Informacji o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa”. Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie taki dokument, obejmujący 1986 r. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 146. Uzupełnienie tego dokumentu stanowią orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, opublikowane w „Diariuszu Sejmowym” jako urzędowym źródle publikacyjnym.</u>
+          <u xml:id="u-60.1" who="#AlfonsKlafkowski">Podczas uroczystości zaprzysiężenia sędziów Trybunału Konstytucyjnego Marszałek Roman Malinowski stwierdził: „Sejm (...) oczekuje od Was nie tylko kontroli konstytucyjności aktów obowiązujących, ale i ogólnych uwag o stanie prawa oraz informacji o aktach koniecznych dla realizacji zasadniczych norm konstytucyjnych; oczekujemy Waszej aktywności w obu wskazanych postaciach”.</u>
+          <u xml:id="u-60.2" who="#AlfonsKlafkowski">Zadanie to jest wykonane w przedłożonej informacji Trybunału Konstytucyjnego. Na marginesie tego dokumentu Trybunał Konstytucyjny pragnie zwrócić szczególną uwagę na cztery zagadnienia. Oto one:</u>
+          <u xml:id="u-60.3" who="#AlfonsKlafkowski">— pierwsze — wymóg zgodności z Konstytucją całego systemu prawnego;</u>
+          <u xml:id="u-60.4" who="#AlfonsKlafkowski">— drugie — szczególna rola Trybunału Konstytucyjnego jako gwaranta konstytucyjności i legalności prawa;</u>
+          <u xml:id="u-60.5" who="#AlfonsKlafkowski">— trzecie — problematyka tzw. techniki tworzenia prawa;</u>
+          <u xml:id="u-60.6" who="#AlfonsKlafkowski">— czwarte — społeczna skuteczność działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.7" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę obecnie do przedstawienia tych czterech zagadnień.</u>
+          <u xml:id="u-60.8" who="#AlfonsKlafkowski">Pierwszy problem to wymóg zgodności z Konstytucją całego systemu prawnego. Art. 33a Konstytucji postanawia, że Trybunał Konstytucyjny „orzeka o zgodności z Konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów Państwa”. W nawiązaniu do materiałów sprawozdawczych zawartych w informacji pragnę dodać, że tylko jedna ze spraw rozpatrywanych w 1986 r. dotyczyła zgodności ustawy z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny nie uznał niezgodności tego przepisu ustawy z Konstytucją, lecz podkreślił, że ten przepis jest, słuszny ze społecznego punktu widzenia. Natomiast inne wnioski, zarzucające niezgodność przepisów wykonawczych z ustawami zostały uwzględnione.</u>
+          <u xml:id="u-60.9" who="#AlfonsKlafkowski">W kompetencji Trybunału Konstytucyjnego szczególne znaczenie ma jego prawo do orzekania w przedmiocie zgodności prawa z Konstytucją jako element gwarancji prawnej do zabezpieczenia najwyższej mocy prawnej Konstytucji w zakresie prawotwórczej działalności państwa. Jest zatem rzeczą bardzo ważną, właściwe rozumienie pojęcia zgodności prawa z Konstytucją i jego stosunku do pojęcia najwyższej mocy prawnej Konstytucji. Zgodność prawa z Konstytucją to brak sprzeczności o charakterze realnym między normami Konstytucji a jakimikolwiek innymi normami całego systemu prawa. Zgodność prawa z Konstytucją, rozumiana jako zgodność nie tylko z Konstytucją wszystkich aktów ustawodawczych i aktów niższego rzędu, lecz również zgodność z ustawą aktów niższego rzędu (legalność) — ma szczególną cechę.</u>
+          <u xml:id="u-60.10" who="#AlfonsKlafkowski">Stanowi ją specyficzny układ zgodności hierarchicznej, tj. zgodności między normą hierarchicznie wyższą, jak Konstytucja i ustawa, a normą hierarchicznie niższą. W systemie instytucjonalnej kontroli konstytucyjności i legalności prawa w postaci Trybunału Konstytucyjnego ta zasada stanowi podstawę orzeczeń ze wszystkimi skutkami tych orzeczeń dla eliminacji norm niekonstytucyjnych z systemu prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.11" who="#AlfonsKlafkowski">Zasada zgodności prawa z Konstytucją wynika z najwyższej mocy prawnej Konstytucji. Ta najwyższa moc prawna Konstytucji — podstawowa jej cecha, jako ustawy zasadniczej państwa — polega, zdaniem doktryny prawa konstytucyjnego, na obowiązku wydawania ustaw i niższych aktów normatywnych, realizujących normy Konstytucji, oraz na zakazie wydawania ustaw i innych aktów normatywnych sprzecznych z Konstytucją. Z tego wynika, że polega ona zarówno na obowiązku pozytywnego działania, jak i obowiązku negatywnym, czyli powstrzymywania się od działalności sprzecznej z Konstytucją. Obydwa te elementy pojęcia najwyższej mocy prawnej Konstytucji odnoszą się do całej działalności organów państwa i wszystkich podmiotów w nim działających. W pierwszej kolejności jednak do tej działalności organów państwa, która polega na tworzeniu prawa jako reguł generalnych i abstrakcyjnych, mających sankcję państwa.</u>
+          <u xml:id="u-60.12" who="#AlfonsKlafkowski">W tym kontekście wyłania się z całą ostrością problem jakości prawa, a więc jego spójność, jasność i zrozumiałość dla każdego obywatela. Są to wartości umacniające zaufanie obywateli do zasad socjalistycznej praworządności, do dokonywania przeobrażeń, które są kształtowane również za pośrednictwem norm prawnych. Wystarczy przypomnieć rolę prawa w kształtowaniu reformy gospodarczej, w umacnianiu demokracji socjalistycznej oraz porządku i dyscypliny społecznej.</u>
+          <u xml:id="u-60.13" who="#AlfonsKlafkowski">W kontekście problemów spójności prawa należy pamiętać o ustaleniach zawartych w „Raporcie o stanie prawa”, opublikowanym przez Radę Legislacyjną przy Prezesie Rady Ministrów. Zawarto w nim ustalenie, że na koniec 1984 r. obowiązywało w naszym państwie około 13,5 tys. aktów o charakterze ogólnym, jak i normatywnym, w tym 467 stanowiły ustawy i inne akty o mocy ustawy. Jest to zaledwie 3,5% ogólnej liczby aktów o charakterze ogólnym. Do tego ustalenia daje Rada Legislacyjna następujący wymowny komentarz: „Jeśli chodzi o dyrektywy dla długofalowej polityki legislacyjnej, to powinna ona i w przyszłości zmierzać do umacniania priorytetu ustawy w systemie prawa oraz do ograniczania ilości aktów normatywnych o charakterze podustawowym i pozaustawowym”.</u>
+          <u xml:id="u-60.14" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny opiera dążenia wielu organów państwowych do uporządkowania i dostosowania systemu prawnego do zmieniających się warunków politycznych i społeczno-gospodarczych. Pilność tego problemu podkreślał również w styczniowym oświadczeniu sejmowym Prezes Rady Ministrów, poświęcając wiele uwagi planom legislacyjnym Rządu do roku 1990.</u>
+          <u xml:id="u-60.15" who="#AlfonsKlafkowski">Na czoło gwarancji pełnego urzeczywistnienia Konstytucji w działalności prawotwórczej państwa wysuwa się oczywiście rola i kompetencja Sejmu jako najwyższego organu władzy państwowej, nadrzędnego w stosunku do wszystkich innych organów państwa. Uprawnienia kontrolne Sejmu i jego komisji, uchwały Sejmu określające podstawowe kierunki polityki państwa, rezolucje oraz dezyderaty komisji sejmowych zapewniają należytą aktywność prawotwórczą organów administracji, potrzebną dla pełnej realizacji norm Konstytucji. Zabezpiecza to zarówno konstytucyjność, jak i legalność prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.16" who="#AlfonsKlafkowski">Ważną rolę do spełnienia w tej dziedzinie mają także uprawnienia kontrolne i nadzorcze Rady Państwa, która ustala powszechnie obowiązującą wykładnię praw i ustaw. Ponadto na uwagę zasługują kompetencje Rady Państwa w zakresie nadzoru nad radami narodowymi. Warto również wskazać na kompetencje Trybunału Stanu, kompetencje organów kontrolnych, z Najwyższą Izbą Kontroli na czele, jak również na szeroki zakres kontroli Rady Ministrów, zwłaszcza jeśli chodzi o uchylanie aktów normatywnych ministrów. Szczególnie doniosłe znaczenie ma dla Trybunału Konstytucyjnego orzecznictwo i wykładnia prawa sądów, głównie Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.17" who="#AlfonsKlafkowski">Należy jednak stwierdzić, że cel działalności w dziedzinie porządkowania i spójności prawa jest jeden dla wszystkich wymienionych organów. Cel ten został ujęty w uchwale X Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która stwierdza, że „socjalistyczne prawo służy celom ogólnonarodowym i klasowym, wyraża podstawowe wartości ustroju, umacnia państwo. Określa i tworzy gwarancje urzeczywistniania praw i swobód obywatelskich. Precyzuje obowiązki jednostki wobec społeczeństwa. Wnosi do życia publicznego ład i porządek. Należy kształtować prawo zgodnie z rozwijającymi się potrzebami oraz dbać o jego spójność”. Trybunał Konstytucyjny w zakresie swoich ustawowych kompetencji jest jednym z gwarantów wykonania tej uchwały.</u>
+          <u xml:id="u-60.18" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia drugiego problemu — szczególna rola Trybunału Konstytucyjnego jako gwaranta konstytucyjności i legalności prawa. System gwarancji konstytucyjności i legalności prawa wyznacza Trybunałowi Konstytucyjnemu szczególną rolę. Wynika ona z postanowień Konstytucji i ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Te akty prawne:</u>
+          <u xml:id="u-60.19" who="#AlfonsKlafkowski">Po pierwsze — powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawniczy, wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu.</u>
+          <u xml:id="u-60.20" who="#AlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny jest organem uprawnionym do eliminacji z systemu prawa obowiązującego — w następstwie swych orzeczeń — aktów normatywnych lub ich norm sprzecznych z Konstytucją i ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.21" who="#AlfonsKlafkowski">Po trzecie — art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym nakłada na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich sygnalizowanych im przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Jest to obowiązek jasno i kategorycznie sformułowany. Istnieje on niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie. Ocena praktyki w tym zakresie nie jest w pełni zadowalająca, co podkreśla przedłożona informacja.</u>
+          <u xml:id="u-60.22" who="#AlfonsKlafkowski">Jak z tego wynika, Trybunał Konstytucyjny nie jest i nie może być jedynym i wyłącznym organem stojącym na straży konstytucyjności i legalności prawa obowiązującego w naszym państwie. Wszystkie kompetentne organy państwowe biorą udział w tworzeniu prawa lub wywierają istotny wpływ na kształtowanie jego stosowania. Dobre prawo, a więc takie, które zapewnia realizację społeczno-gospodarczych celów, które ma regulować, ukształtowane w sposób odpowiadający potrzebom i warunkom — jest przedmiotem naszej wspólnej troski i naszym wspólnym celem. Jeżeli zatem Trybunał Konstytucyjny stwierdza fakty nieprawidłowości w procesie tworzenia prawa lub jego kształtowania, to wszystkie te organy państwowe wspólnie mają zastanowić się przede wszystkim nad tym, jak te nieprawidłowości usunąć i jak zapobiec im w przyszłości.</u>
+          <u xml:id="u-60.23" who="#AlfonsKlafkowski">Trzecie zagadnienie, to problematyka tzw. techniki tworzenia prawa. Dotychczasowy dorobek orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego pozwala ustalić kilka wniosków o podstawowym charakterze dla dalszej działalności legislacyjnej. Rejestrujemy te wnioski w nadziei, że będą one zauważone przez wszystkie organy tworzące prawo, a więc zarówno przez naczelne organy administracji, przy opracowywaniu projektów aktów ustawodawczych oraz w kształtowaniu treści i formy aktów wykonawczych do ustaw, jak i przez komisje sejmowe przy dokonywaniu ocen oraz ostatecznym formułowaniu projektów ustaw przedstawianych Sejmowi do uchwalenia. Te wnioski dotyczą tzw. techniki tworzenia prawa. Trybunał Konstytucyjny zwraca szczególną uwagę na kilka takich wniosków.</u>
+          <u xml:id="u-60.24" who="#AlfonsKlafkowski">Po pierwsze — przede wszystkim zwraca uwagę na zasadę nadrzędności ustawy jako podstawowego źródła prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.25" who="#AlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla obowiązek precyzyjnego i konkretnego formułowania upoważnień do wydawania aktów wykonawczych. Powinny one być wydawane ściśle w granicach upoważnienia ustawowego. Oznacza to również, niemożność regulowania w akcie wykonawczym kwestii, których ustawa nie przewiduje. Upoważnienie do wydawania przepisu wykonawczego nie może być oparte na domniemaniu.</u>
+          <u xml:id="u-60.26" who="#AlfonsKlafkowski">Po trzecie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla konieczność zasady ścisłego przestrzegania przez naczelne organy administracji ustalonego w ustawie zakresu udzielonych upoważnień do wydania aktów prawnych wykonawczych. Konstytucyjnie określona hierarchia aktów normatywnych wymaga, by akt wykonawczy nie był sprzeczny z ustawą upoważniającą. Nie może on również wkraczać w sferę materii prawnych, regulowanych innymi ustawami lub aktami normatywnymi wydawanymi na ich podstawie.</u>
+          <u xml:id="u-60.27" who="#AlfonsKlafkowski">Po czwarte — Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na niedopuszczalność przekazywania uprawnień do wydawania aktów wykonawczych na rzecz innych organów niż określono w ustawie. W kilku sprawach Trybunał zajmował się kwestią tej tzw. subdelegacji. Stwierdził przy tym, że przenoszenie w ten sposób kompetencji jest zasadniczo niedopuszczalne, zwłaszcza w kwestiach podstawowych, dotyczących m.in. praw i obowiązków obywateli.</u>
+          <u xml:id="u-60.28" who="#AlfonsKlafkowski">Po piąte — Trybunał Konstytucyjny kilkakrotnie stwierdził niedopuszczalność regulacji wprowadzających wsteczne działanie prawa. Tę zasadę Trybunał Konstytucyjny traktuje jako istotną wartość zapewniającą bezpieczeństwo obrotu prawnego i ochrony praw nabytych. Wyraził też pogląd, że odstępstwo. od tej zasady, jeżeli je w ogóle można uznać za dopuszczalne, musi zawsze wynikać z ustawy a nie z aktu wykonawczego.</u>
+          <u xml:id="u-60.29" who="#AlfonsKlafkowski">Jednym z węzłowych zagadnień w procesie tworzenia prawa są konsultacje społeczne z określonymi przez ustawę organizacjami zawodowymi i społecznymi. Obowiązujące w tej materii przepisy ustawowe zapewniają udział w konsultacjach związków zawodowych, społeczno-zawodowych organizacji rolników, związków socjalistycznych młodzieży i innych organizacji.</u>
+          <u xml:id="u-60.30" who="#AlfonsKlafkowski">Zasada konsultacji społecznych stanowi konstytucyjną demokratyzację procesu legislacyjnego. Jest to jeden ze środków zapewniających obywatelom wpływ na treść aktów normatywnych, szczególnie ich dotyczących, zabezpieczających przed wadliwymi regulacjami. Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie podkreśla, że treść legalności prawa obejmuje również dokonywanie ustawowo przewidzianych, obowiązkowych konsultacji. Trybunał Konstytucyjny orzekł w sprawach, w których stwierdzono, że taki obowiązek nie został dopełniony, iż stanowi to podstawę do uznania aktu wykonawczego za niezgodny z ustawą, a więc podlegający uchyleniu.</u>
+          <u xml:id="u-60.31" who="#AlfonsKlafkowski">Konsekwentne przestrzeganie przedstawionych reguł już obecnie będzie sprzyjać dalszemu właściwemu rozwojowi prawa, umacnianiu jego konstytucyjności, legalności i spójności. Wprawdzie niektóre z tych reguł i zasad to prawdy dobrze znane organom tworzącym prawo, jednakże nie zawsze są w pełni realizowane. Świadczą o tym sprawy rozpatrywane przez Trybunał Konstytucyjny. Świadczą też o tym liczne listy od obywateli. Jak wynika z tych ustaleń, należy podkreślić celowość stworzenia nowych rozwiązań instytucjonalnych i proceduralnych, służących systematycznemu i planowemu doskonaleniu prawa i pełnemu przestrzeganiu zasad legalności przy jego tworzeniu. Taką rolę mogłaby spełnić ustawa o tworzeniu prawa, której projekt jest przedmiotem publicznej dyskusji i kompetentnych konsultacji.</u>
+          <u xml:id="u-60.32" who="#AlfonsKlafkowski">I wreszcie czwarte zagadnienie — społeczna skuteczność działania Trybunału Konstytucyjnego. Działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania społecznego. Wynika to także z rodzaju i charakteru spraw. Zainteresowanie rozbudzone zostało jawnością rozpraw i upowszechnianiem informacji o działalności Trybunału Konstytucyjnego przez środki masowego przekazu.</u>
+          <u xml:id="u-60.33" who="#AlfonsKlafkowski">Szczególnym elementem oceny treści rozstrzygnięć Trybunału są pisma obywateli kierowane w różnych sprawach, jak również sygnalizacje prasowe. W 1986 r. wpłynęło do Trybunału Konstytucyjnego 576 pism od obywateli. Są one załatwiane zgodnie z obowiązującymi przepisami. Pewna liczba pism zawiera zarzuty niezgodności aktów wykonawczych z ustawami stanowiącymi podstawę ich wydania lub z innymi ustawami. Kwestionowane regulacje dotyczą głównie praw podmiotowych obywateli. Wprawdzie ustawa o Trybunale Konstytucyjnym nie przyznaje obywatelom uprawnień do wszczynania przed nim postępowania, jednakże takie wystąpienia obywateli mogą stanowić podstawę do wszczynania spraw przez Trybunał Konstytucyjny z inicjatywy własnej.</u>
+          <u xml:id="u-60.34" who="#AlfonsKlafkowski">Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego jest publikowane na bieżąco w „Diariuszu Sejmowym”. Ta forma upowszechnienia orzecznictwa ułatwia pracę wszystkim, którzy w sposób zawodowy zajmują się problematyką prawa. Ułatwia także działalność w zakresie prawniczej edukacji społeczeństwa, a tym samym umacnia zaufanie do władzy państwowej.</u>
+          <u xml:id="u-60.35" who="#AlfonsKlafkowski">Powołanie i działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania międzynarodowego. W szczególności przedstawiciele państw socjalistycznych, a przede wszystkim Związku Radzieckiego, zapoznawali się z zadaniami Trybunału Konstytucyjnego i jego pierwszymi doświadczeniami. Jednym ze sposobów zaspokajania tych zainteresowań jest tłumaczenie tekstów naszych aktów prawnych oraz długie i częste na ten temat osobiste rozmowy przedstawicieli innych państw z sędziami Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.36" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny podjął współpracę z międzynarodową organizacją zrzeszającą wszystkie europejskie trybunały konstytucyjne i podobne instytucje. W kwietniu br. odbędzie się światowy kongres tej organizacji, z udziałem delegacji Trybunału Konstytucyjnego. Nasza delegacja przygotowała starannie bardzo obszerne materiały na ten kongres.</u>
+          <u xml:id="u-60.37" who="#AlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi, stanowiące uzupełnienie do dokumentu sejmowego nr 146, pragnę podkreślić w imieniu Trybunału Konstytucyjnego, że nasze zadania ustawowe stanowią pewien proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, żeby był to normalny proces, w którym wszyscy jego uczestnicy współpracują w celu osiągnięcia optymalnych rozwiązań normatywnych.</u>
+          <u xml:id="u-60.38" who="#AlfonsKlafkowski">Roczny okres działalności Trybunału Konstytucyjnego jest z pewnością okresem zbyt krótkim, aby można było stwierdzić, że spełnił on wszystkie ustawowe zadania i w całej ich rozciągłości. Jeden cel w tym okresie Trybunał Konstytucyjny osiągnął z całą pewnością — to bezwzględne akcentowanie zasady nadrzędności Konstytucji i ustawy.</u>
+          <u xml:id="u-60.39" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny wykonuje swoje ustawowe zadania bardzo często stwierdzając, że nie jest osamotniony w swej pracy. Kształtowaniem dobrego prawa zainteresowane są wszystkie organy państwowe, zarówno te, które tworzą prawo, jak i te, które je stosują. W takiej atmosferze Trybunał Konstytucyjny ze szczególną wdzięcznością odczuwał wsparcie obywatela Marszałka Sejmu, wspieranie swej działalności przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i współdziałające z nią stronnictwa polityczne — Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne oraz szerokie oparcie w działalności Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Dziękuję.</u>
           <u xml:id="u-60.40" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
         </div>
         <div xml:id="div-61">
@@ -308,12 +308,10 @@
           <idno type="URI" subtype="wikimedia">https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbigniew_Kubik</idno>
           <affiliation role="member" ref="#KlubPoselskiPolskiejZjednoczonejPartiiRobotniczej" />
         </person>
-        <person xml:id="PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski" role="guest">
+        <person xml:id="AlfonsKlafkowski" role="guest">
           <persName>
-            <forename>Prezes</forename>
-            <surname>Trybunału</surname>
-            <surname>Konstytucyjnego</surname>
-            <surname>Alfons</surname>
+            <roleName>Prezes Trybunału Konstytucyjnego</roleName>
+            <forename>Alfons</forename>
             <surname>Klafkowski</surname>
           </persName>
           <sex value="M" />
@@ -797,62 +797,62 @@
           <u xml:id="u-59.9" who="#MarekWieczorek">Proszę o zabranie głosu Prezesa Trybunału Konstytucyjnego — Alfonsa Klafkowskiego.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-60">
-          <u xml:id="u-60.0" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Wykonując swój ustawowy obowiązek Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie doroczną „Informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa w 1987 r.”. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 287. Uzupełnienie tego dokumentu stanowi komplet orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego publikowany na bieżąco w „Diariuszu sejmowym” oraz w specjalnym rocznym wydawnictwie pt. „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”. Niniejsza informacja stanowi dodatkowy komentarz do druku sejmowego nr 287.</u>
-          <u xml:id="u-60.1" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy przypomnieć, że rolę i podstawowe zadania Trybunału Konstytucyjnego regulują 3 akty prawne: Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w art. 33a, ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym oraz uchwała Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Te trzy akty prawne kształtują model Trybunału Konstytucyjnego w następujący sposób.</u>
-          <u xml:id="u-60.2" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">1) powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawny wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu;</u>
-          <u xml:id="u-60.3" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">2) nadają Trybunałowi Konstytucyjnemu uprawnienia do eliminacji z systemu prawa obowiązującego aktów normatywnych lub ich norm, sprzecznych z Konstytucją i ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa;</u>
-          <u xml:id="u-60.4" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">3) nakładają na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich sygnalizowanych im przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Obowiązek ten istnieje niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie. Ocena praktyki w tym zakresie nie jest zadowalająca, jak to podkreśla przedłożony druk sejmowy nr 287.</u>
-          <u xml:id="u-60.5" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W roku sprawozdawczym 1987 Trybunał Konstytucyjny rozwinął wszystkie rodzaje swej ustawowej działalności, która nadal była przedmiotem szerokiego zainteresowania społecznego. Niektóre komisje sejmowe, wielu obywateli posłów, liczne organizacje społeczne wyrażały życzenie bliższego zapoznania się z działalnością Trybunału Konstytucyjnego. W toku tych spotkań i dyskusji powtarzało się kilka pytań, których podsumowanie jest przedmiotem niniejszej informacji.</u>
-          <u xml:id="u-60.6" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Oto problemy, jakie były przedmiotem tych pytań:</u>
-          <u xml:id="u-60.7" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">1. Model funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego i formy jego działalności.</u>
-          <u xml:id="u-60.8" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">2. Niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.9" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">3. Problemy prawne i społeczne wynikające z działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.10" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia tych trzech problemów. Pierwsze zagadnienie — to odpowiedź na pytanie, w jaki sposób Trybunał Konstytucyjny realizuje swój ustawowy model funkcjonowania. Trybunał Konstytucyjny podejmuje swoje czynności albo orzekając na wniosek uprawnionych organów, albo udzielając odpowiedzi na pytania prawne uprawnionych organów, albo podejmując czynności z inicjatywy własnej, albo rozwijając działalność sygnalizacyjną, wskazującą na uchybienia i luki w prawie. Te cztery formy działalności Trybunału Konstytucyjnego są jednakowo ważne i służą podstawowemu celowi, jakim jest czuwanie nad konstytucyjnością i zgodnością z ustawami obowiązującego prawa, które w myśl art. 8 Konstytucji jest „wyrazem interesów i woli ludu pracującego”.</u>
-          <u xml:id="u-60.11" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Uzupełniając druk sejmowy nr 287, w którym przedstawione są sprawy rozpatrywane w 1987 r. pragnę krótko omówić te formy działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.12" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Jeżeli chodzi o orzecznictwo, to Trybunał Konstytucyjny podejmował w 1987 roku postępowanie w 18 sprawach na wniosek o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z Konstytucją lub innego aktu normatywnego z Konstytucją, lub aktem ustawodawczym. W takich sprawach występowały związki zawodowe, rozliczne zrzeszenia branżowe, a także Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Trybunał Konstytucyjny rozpatrywał również w trybie wstępnym, tzn. niejawnym wnioski różnych podmiotów zarówno uprawnionych, jak i nie uprawnionych, a dotyczących kwestionowania przepisów aktów prawnych, których zgodność z ustawami lub Konstytucją wzbudzała wątpliwości. O zakresie tej formy działalności świadczy fakt, że w 1987 roku w orzecznictwie nawiązywał Trybunał Konstytucyjny do treści 14 różnych postanowień Konstytucji, rozpatrywał bezpośrednio lub pośrednio kwestie prawne różnych materii uregulowane w 17 ustawach, w 10 rozporządzeniach Rady Ministrów, 2 rozporządzeniach ministrów, 2 uchwałach Rady Ministrów i 3 zarządzeniach ministrów. W wyniku tego zainteresowania zostało uchylonych bądź zmienionych 10 przepisów w 9 aktach normatywnych, będących bezpośrednio przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Prace Trybunału obejmowały akty normatywne z wielu dziedzin prawa, a zwłaszcza: prawa konstytucyjnego, administracyjnego, cywilnego, rolnego, spółdzielczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Pomocniczo, w celach porównawczych, sięgał Trybunał Konstytucyjny do niektórych uregulowań prawno-międzynarodowych, jak na przykład do Paktów Praw Człowieka, do konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej związków zawodowych, do konwencji o niedyskryminacji kobiet, a także do niektórych dwustronnych umów międzynarodowych, których Polska jest stroną.</u>
-          <u xml:id="u-60.13" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnęły sprawy sporne o dużym znaczeniu społecznym i gospodarczym. Rodzaj i charakter tych spraw wymaga wysokiego stopnia skrupulatności, gruntownych badań źródłowych, a nieraz zasięgania opinii ekspertów lub żądania dodatkowych materiałów. Okres rozpatrywania spraw, licząc od daty wpływu wniosku do wydania orzeczenia, wynosi więc nieraz kilka miesięcy.</u>
-          <u xml:id="u-60.14" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy dodać, że jakkolwiek wiele rozwiązań proceduralnych jest opartych na modelu postępowania cywilnego, zwłaszcza w zakresie postępowania dowodowego, to jednak Trybunał Konstytucyjny kształtuje we własnym zakresie pewien specyficzny model i technikę postępowania. Jest to wynikiem twórczych poszukiwań całego składu sędziowskiego, a także niektórych spostrzeżeń, zgłaszanych przez uczestników postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Istotny jest tu zwłaszcza wkład przedstawicieli Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Prokuratora Generalnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.15" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Drugą formę postępowania stanowią pytania prawne kierowane w 1987 r. do Trybunału Konstytucyjnego przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego w związku z toczącymi się przed tym sądem sprawami, które dotyczyły wadliwych decyzji organów administracji państwowej zaskarżanych przez obywateli. W sprawach o udzielanie odpowiedzi na pytania prawne występują pewne odmienności, stąd też są one przedmiotem odrębnych dociekań z punktu widzenia organizacji i metodyki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W tego typu sprawach, jak to wykazała praktyka orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, widoczne są szczególnie wyraźnie ogólniejsze aspekty wykraczające poza wymiary czysto proceduralnej natury. Fakt badania przez skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego akt sprawy, w związku z którą zostało skierowane pytanie prawne i umożliwienie stronom uczestniczącym w sprawie złożenia wyjaśnień stwarza istotny środek prawny, który umożliwia stronom bezpośrednie przedstawienie swego stanowiska lub obrony przed stosowaniem wobec nich przepisów prawnych niezgodnych z Konstytucją lub ustawami. Wiąże się to więc bezpośrednio z ochroną praw obywatelskich, daje obywatelowi możliwość prawną dotarcia do Trybunału Konstytucyjnego drogą pośrednią i kwestionowania przepisu prawnego budzącego wątpliwości. Należy podkreślić, że z tej formy pracy Trybunału Konstytucyjnego korzysta głównie Naczelny Sąd Administracyjny, mimo że ustawowe upoważnienie w tym zakresie dotyczy zarówno postępowania administracyjnego, jak sądowego i arbitrażowego.</u>
-          <u xml:id="u-60.16" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Wszczynanie spraw z inicjatywy własnej jest procedurą w szczególny sposób rozwiniętą przez Trybunał Konstytucyjny w 1987 r. Trybunał kierował się przede wszystkim społeczną doniosłością skarg i wniosków obywateli, jakie stale napływają do Trybunału, a także wynikami własnych studiów nad prawem obowiązującym, jak również wynikami analiz prowadzonych przez różne organy państwowe i społeczne. Ustalenia zawarte w tych dokumentach, a zwłaszcza w „Raporcie o stanie prawa”, stały się szczególnie aktualne w okresie przyspieszenia i radykalizacji procesu reformy gospodarczej, którego częścią jest ulepszanie stanu prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.17" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny, podobnie jak w pierwszym roku swej działalności, nie mógł natomiast korzystać z informacji o niezgodnościach w systemie prawa, które zgodnie z art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym powinny do niego kierować naczelne organy sądowe oraz naczelne i centralne organy administracji państwowej. Informacji takich Trybunał Konstytucyjny zasadniczo nie otrzymywał. Z punktu widzenia pełnej funkcjonalności ustawowego systemu ochrony spójności prawa nie można ocenić tego pozytywnie. Trybunał Konstytucyjny, podejmując sprawy z inicjatywy własnej uzupełnia te braki.</u>
-          <u xml:id="u-60.18" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny we własnym zakresie wypracował szczegółowe zasady i tryb działania, jeśli chodzi o wszczynanie spraw z inicjatywy własnej. W praktyce Trybunału wypracowane zostały kryteria decydujące o wyborze zagadnienia, które ma być przedmiotem postępowania z inicjatywy własnej.</u>
-          <u xml:id="u-60.19" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Podstawowe kryterium stanowi wybór materii prawnej o wyraźnych cechach naruszenia prawa. Drugim, nie mniej ważnym aspektem jest wybór dziedziny szczególnie ważnej społecznie, mającej jednocześnie szeroki zakres obowiązywania. Dodatkowym aspektem jest wybór takiego tematu, który dotąd nie był przez Trybunał Konstytucyjny podejmowany. Kierując się tymi kryteriami Trybunał Konstytucyjny podejmował postępowanie z inicjatywy własnej w sprawach, które są szczegółowo przedstawione w druku sejmowym nr 287.</u>
-          <u xml:id="u-60.20" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Szczególną formę działalności Trybunału Konstytucyjnego stanowią jego wystąpienia sygnalizacyjne. Trybunał Konstytucyjny jest ustawowo upoważniony do wskazywania na występujące uchybienia i luki w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. Podstawę wystąpień sygnalizacyjnych stanowią ustalenia dokonywane przy rozpatrywaniu spraw, własne analizy oraz kierowane do Trybunału Konstytucyjnego skargi i wnioski obywateli, jak również organizacji społecznych i zawodowych.</u>
-          <u xml:id="u-60.21" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Ta funkcja Trybunału Konstytucyjnego rozwinęła się w roku 1987 na szerszą skalę niż w pierwszym roku jego działalności. Stało się to możliwe dzięki m.in. określeniu trybu wykonywania sygnalizacji w regulaminie czynności Trybunału Konstytucyjnego. Wystąpienia sygnalizacyjne kierowane do Marszałka Sejmu i Prezesa Rady Ministrów dotyczyły przykładowo takich spraw, jak przepisy ustawowe określające udział branżowych organizacji rolników indywidualnych w konsultacji projektów aktów normatywnych z dziedziny ubezpieczenia społecznego, jak zakres treści pojęcia „zasad” stosowanego w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin, jak potrzeby podjęcia przez Urząd Rady Ministrów działań w celu usprawnienia rozprowadzania Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego, a przez to przyspieszenia rzeczywistego wdrażania przepisów prawa do praktyki.</u>
-          <u xml:id="u-60.22" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Treścią sygnalizacji do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego było naruszenie w przepisach jego zarządzenia zasady równości obywateli wobec prawa, w których dawano preferencje przy przyjmowaniu na pierwszy rok studiów dziennych osobom kończącym szkoły średnie za granicą.</u>
-          <u xml:id="u-60.23" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Praktyka działalności sygnalizacyjnej wykazała, że niektóre postanowienia ustawy o Trybunale Konstytucyjnym dotyczące tej kwestii wymagają uzupełnień. W szczególności celowe wydaje się nałożenie na naczelne i centralne organy administracji państwowej obowiązku określonego reagowania na wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału. Trybunał Konstytucyjny stwierdza niedostateczną skuteczność swych wystąpień sygnalizacyjnych w działalności prawotwórczej tych organów, do których były one kierowane. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego te sygnalizacje mogłyby spełniać dodatnią rolę w dziedzinie podniesienia jakości prawotwórstwa, gdyby musiały być brane pod uwagę przez organy stanowiące prawo, zwłaszcza dopóki nie zostanie uchwalona ustawa o tworzeniu prawa.</u>
-          <u xml:id="u-60.24" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Istnieją też prawne i praktyczne możliwości rozszerzenia działalności sygnalizacyjnej na te akty normatywne, wydawane przez organy państwowe, które z mocy ustawy wyłączone zostały z zakresu funkcji orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego według art. 1 ustawy o Trybunale. Należą one do „systemu prawnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, którego spójność, według art. 5 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, jest celem „uwag o stwierdzonych lukach i uchybieniach w prawie” przedstawionych Sejmowi i innym właściwym organom stanowiącym prawo.</u>
-          <u xml:id="u-60.25" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę do drugiego problemu, do niektórych przejawów skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego. Celem działalności Trybunału Konstytucyjnego, wyraźnie uregulowanym w aktach prawnych, jest gwarantowanie praworządności i spójności całego systemu prawa. Można osiągnąć ten cel stosując zarówno środki profilaktyczne, jak i orzecznicze. W sumie nie można mówić, że uczestnik postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym przegrał albo wygrał sprawę, chodzi bowiem tylko o rozstrzygnięcia gwarantujące przestrzeganie praworządności. I tylko z tego punktu widzenia należy podejmować ocenę skuteczności działania Trybunału Konstytucyjnego. Taka ocena wymaga jednak długotrwałej obserwacji zjawisk. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny pracuje dopiero dwa lata, ale niektóre przejawy skuteczności jego pracy można już zauważyć. Oto niektóre spostrzeżenia.</u>
-          <u xml:id="u-60.26" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W 1987 r. naczelne organy administracji państwowej szybciej reagowały na sprawy wniesione do Trybunału Konstytucyjnego. Wyrazem tego jest uchylenie w pięciu przypadkach zakwestionowanych przepisów po podjęciu postępowania przez Trybunał, ale jeszcze przed wydaniem orzeczeń, a zdarzało się nawet, że na kilka dni przed terminem rozprawy. W takich sytuacjach zgodnie z ustawą o Trybunale Konstytucyjnym, postępowanie podlega umorzeniu, jednakże cel wszczęcia postępowania przeważnie zostaje osiągnięty.</u>
-          <u xml:id="u-60.27" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W związku z takimi przypadkami umarzania postępowania Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie zajął stanowisko, że umarzanie postępowania przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny w następstwie utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, będącego przedmiotem postępowania jest praktyką, która nie budzi zastrzeżeń. Jest to praktyka zasadniczo pozytywna z punktu widzenia zadań, jakie Trybunał Konstytucyjny ma do spełnienia.</u>
-          <u xml:id="u-60.28" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Ustanowienie Trybunału Konstytucyjnego i jego dotychczasowa działalność orzecznicza oddziałują na organy stanowiące prawo w ten sposób, że wymuszają zmianę aktu normatywnego, co do legalności którego te organy same powzięły istotne wątpliwości, w szczególności na podstawie czynności Trybunału Konstytucyjnego przygotowujących rozprawę.</u>
-          <u xml:id="u-60.29" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W sytuacji, gdy nie dochodzi do rozstrzygnięcia sprawy przez Trybunał Konstytucyjny w formie orzeczenia, nie ma jednak możliwości naprawy skutków prawnych stosowania nielegalnych aktów normatywnych w czasie ich obowiązywania przez skorzystanie z procedur przewidzianych w art. 28 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Ma to istotne znaczenie społeczne, zwłaszcza wtedy, gdy skutki stosowania takich aktów dotknęły obywateli. Możliwości takie istnieją tylko w tym przypadku, gdy dochodzi do uchylenia aktu normatywnego w następstwie wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzającego nielegalność aktu.</u>
-          <u xml:id="u-60.30" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Wadliwości obecnych rozwiązań prawnych można zapobiec w ten sposób, że organ, który wydaje nowy akt normatywny, powodujący utratę mocy obowiązującej aktu będącego przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, zamieści w nim jednocześnie przepisy tzw. prawa międzyczasowego. Takie przepisy określają stosunek norm nowego aktu do skutków prawnych powstałych pod rządami aktu, który utracił moc obowiązującą.</u>
-          <u xml:id="u-60.31" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Inne rozwiązanie polegać może na zmianie obowiązującej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w celu rozciągnięcia mocy obowiązującej art. 28 także na sytuację, która jest następstwem utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny w trakcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.</u>
-          <u xml:id="u-60.32" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny pragnie podnieść także, że częsta praktyka umarzania postępowania w sprawie legalności aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia, niezależnie od jej pozytywnych następstw w postaci uchylenia nielegalnego aktu, nie pozwala na rozwinięcie przez Trybunał Konstytucyjny jednolitej wykładni konstytucyjnych zasad i instytucji prawa na użytek przyszłej praktyki w dziedzinie stanowienia prawa, w celach tę praktykę dyscyplinujących. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie tylko rozstrzyga konkretny problem prawny, lecz spełnia także rolę precedensu sygnalizującego prawidłowy kierunek wykładni Konstytucji i stwarza domniemanie, że Trybunał Konstytucyjny w przyszłości, w sprawach podobnych, zajmie podobne stanowisko.</u>
-          <u xml:id="u-60.33" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Wszystkie organy państwowe, wydając akty normatywne nie mogą nie liczyć się z wyrażonym w orzecznictwie lub domniemanym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego. W ten sposób przede wszystkim uzasadnienia orzeczeń nabierają samoistnego charakteru, oddziałując na kierunek rozwoju prawodawstwa w zgodzie z zasadami Konstytucji. Nie ulega wątpliwości, że m.in. taką właśnie rolę orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego miał na uwadze ustawodawca polski powołując go do życia.</u>
-          <u xml:id="u-60.34" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodząc do innego aspektu skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego należy zwrócić uwagę na zagadnienie likwidacji ujemnych skutków, jakie ponieśli obywatele w wyniku funkcjonowania sprzecznych z Konstytucją lub ustawą aktów normatywnych.</u>
-          <u xml:id="u-60.35" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Osiągnięcie zgodności aktu normatywnego nie będącego ustawą — z Konstytucją i ustawą — zapewnia orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, w wyniku którego organ administracji państwowej uchyli taki akt normatywny, albo dokona tego Prezes Trybunału w drodze obwieszczenia.</u>
-          <u xml:id="u-60.36" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Liczba przepisów uchylonych w wyniku postępowania przed Trybunałem jest znaczna, a ich szczegółowy wykaz jest zawarty w druku sejmowym nr 287.</u>
-          <u xml:id="u-60.37" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Zasada praworządności wymaga, aby usunięte zostały również skutki, jakich doznali obywatele lub osoby prawne w wyniku stosowania przepisów uznanych za nielegalne. Podstawy prawne do takich działań zawiera ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, upoważniając do wznawiania postępowania w sprawach, w których wyroki, decyzje administracyjne i inne rozstrzygnięcia zostały podjęte na podstawie nielegalnych przepisów. Wdrażanie skutków orzecznictwa Trybunału w tym zakresie zależy od praktyki stosowanej przez inne organy orzekające, zwłaszcza najwyższych instancji.</u>
-          <u xml:id="u-60.38" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przy okazji należy zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1987 r. ustalającą, że opłaty pobrane przez administrację mieszkaniową na podstawie przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją i ustawą stanowią nienależne świadczenia w rozumieniu Kodeksu cywilnego art. 410, a więc podlegające zwrotowi. Jest to rozstrzygnięcie, które służy ochronie praw obywateli i umacnianiu praworządności również w zakresie tworzenia prawa. Stanowi ono wyraz koniecznej zbieżności orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego.</u>
-          <u xml:id="u-60.39" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Warto wreszcie zwrócić uwagę na skuteczność działania Trybunału Konstytucyjnego w dziedzinie ochrony praw obywatelskich i demokratyzacji życia społecznego. W tej dziedzinie Trybunał Konstytucyjny ściśle współpracuje z Naczelnym Sądem Administracyjnym i Prokuratorem Generalnym, a obecnie nawiązał współpracę z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, z którym Trybunał Konstytucyjny jest instytucjonalnie związany.</u>
-          <u xml:id="u-60.40" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W wyniku działalności w tej dziedzinie nastąpiło znaczne rozszerzenie praw licznych grup obywateli przez uchylenie bądź spowodowanie uchylenia pewnej liczby (około 20) aktów prawnych wykonawczych, przeważnie do ustaw, które to akty wbrew intencji ustawodawcy prawa te w różnym stopniu ograniczały. Były one bowiem wadliwe, błędnie przygotowane pod względem przyjętych rozwiązań prawnych, niezgodnych z zasadami tworzenia prawa oraz niekiedy także sprzeczne z Konstytucją.</u>
-          <u xml:id="u-60.41" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Działalność Trybunału Konstytucyjnego jest w tym zakresie przedstawiona w „Raporcie Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o realizacji przez Polskę Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych”, skierowanym do Komitetu Praw Człowieka, który jest organem Organizacji Narodów Zjednoczonych.</u>
-          <u xml:id="u-60.42" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę do trzeciego problemu, tj. do spraw prawnych i społecznych wynikających z działalności Trybunału Konstytucyjnego. Sprawy rozpatrywane przez Trybunał w 1987 r. wykazują, że w badanych aktach prawnych, jakie były przedmiotem postępowania, nadal występują podobne niedostatki, jak w ubiegłym roku. Dotychczasowy dorobek Trybunału Konstytucyjnego pozwala ustalić kilka wniosków o podstawowym znaczeniu dla działalności legislacyjnej. Rejestrujemy te wnioski w nadziei, że będą one zauważone przez wszystkie organy tworzące prawo, a więc zarówno przez naczelne organy administracji przy opracowywaniu projektów aktów ustawodawczych, jak i przez komisje sejmowe, do których należy ostateczne sformułowanie projektów ustaw przedstawianych Sejmowi do uchwalenia. Trybunał Konstytucyjny zwraca powtórnie uwagę na kilka takich wniosków.</u>
-          <u xml:id="u-60.43" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po pierwsze — należy podkreślić konieczność respektowania zasady nadrzędności ustawy, jako podstawowego źródła prawa. Na szczególną uwagę zasługuje przy tym konieczność oszczędnego operowania delegacjami ustawowymi. Przykładowo można wskazać, że Trybunał Konstytucyjny badał ustawę z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin i stwierdził przy tej okazji, że na 77 artykułów tej ustawy, 11 artykułów zawiera delegacje dla Rady Ministrów do szczegółowego uregulowania poszczególnych kwestii oraz dwie delegacje dla ministrów; razem ustawa mająca 77 artykułów, zawiera 13 delegacji ustawowych.</u>
-          <u xml:id="u-60.44" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla obowiązek precyzyjnego i konkretnego formułowania upoważnień do wydawania aktów wykonawczych. Powinny one być wydawane ściśle w granicach upoważnienia ustawowego. Oznacza to również niemożność regulowania w akcie wykonawczym kwestii, których ustawa nie przewiduje. Upoważnienie do wydania przepisu wykonawczego nie może być oparte na domniemaniu.</u>
-          <u xml:id="u-60.45" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po trzecie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania przez naczelne organy administracji ustalonego w ustawie zakresu udzielonych upoważnień do wydawania wykonawczych aktów prawnych. Konstytucyjnie określona hierarchia aktów normatywnych wymaga, by akt wykonawczy nie był sprzeczny z ustawą upoważniającą. Nie może on również wkraczać w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami lub aktami normatywnymi wydawanymi na ich podstawie.</u>
-          <u xml:id="u-60.46" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po czwarte — Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na niedopuszczalność przekazywania uprawnień do wydawania aktów wykonawczych na rzecz innych organów niż określono w ustawie. W kilku sprawach Trybunał zajmował się tą kwestią, tzw. subdelegacją. Stwierdził przy tym, że przenoszenie w ten sposób kompetencji jest zasadniczo niedopuszczalne, zwłaszcza w sprawach podstawowych, dotyczących m.in. praw i obowiązków obywateli.</u>
-          <u xml:id="u-60.47" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po piąte — Trybunał Konstytucyjny stwierdza niedopuszczalność regulacji wprowadzających wsteczne działanie prawa. Tę zasadę Trybunał Konstytucyjny traktuje jako istotną wartość zapewniającą bezpieczeństwo obrotu prawnego i ochrony praw nabytych. Wyraża też pogląd, że odstępstwo od tej zasady, jeśli można je w ogóle uznać za dopuszczalne, musi zawsze wynikać z ustawy, a nie z aktu wykonawczego.</u>
-          <u xml:id="u-60.48" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po szóste — nie są jeszcze w pełni przestrzegane przepisy dotyczące konsultacji społecznych w procesie tworzenia prawa. Niektóre sprawy rozpatrywane przez Trybunał dotyczyły aktów normatywnych podlegających konsultacji ze związkami zawodowymi oraz społeczno-zawodowymi organizacjami rolników. Przy rozpatrywaniu tych spraw Trybunał przestrzegał zasady, że obowiązek dokonywania tych konsultacji, wynikający z ustaw, stanowi jeden z warunków legalności aktów prawnych.</u>
-          <u xml:id="u-60.49" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przedstawiając te ogólne uwagi o problemach prawnych należy podkreślić, że sytuacja w zakresie współdziałania Trybunału Konstytucyjnego z uczestnikami postępowania i innymi organami państwowymi kształtowała się pomyślnie. Współpraca zarówno z naczelnymi organami administracji państwowej, jak z Naczelnym Sądem Administracyjnym i Prokuratorem Generalnym układała się w sposób ułatwiający wykonywanie naszych wspólnych zadań.</u>
-          <u xml:id="u-60.50" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Jeśli chodzi o problemy społeczne, to trzeba stwierdzić, że działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania. Wynika to z rodzaju i charakteru spraw. Zainteresowanie społeczne zostało rozbudzone jawnością rozpraw i upowszechnianiem informacji o Trybunale Konstytucyjnym przez środki masowego przekazu.</u>
-          <u xml:id="u-60.51" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W dotychczasowej działalności Trybunału przeważają zdecydowanie wnioski kierowane przez organizacje społeczne i organy samorządowe. Na 21 wniosków zgłoszonych do Trybunału w ciągu 2 lat, 2/3 pochodziło z tego właśnie źródła, a 1/3 z Naczelnego Sądu Administracyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-60.52" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Wyjaśnić tu wypada, że obywatele nie mogą bezpośrednio uruchomić postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Mają jednak szeroki dostęp pośredni do Trybunału przez kierowanie skarg i wniosków zarówno do Trybunału, jak i do innych organów państwowych. Te skargi i wnioski obywateli, po zbadaniu przez Trybunał ich zasadności, mogą przekształcić się w sprawę podejmowaną z inicjatywy własnej Trybunału, co często się zdarza. W druku sejmowym nr 287 szczegółowo przedstawione są konsekwencje, jakie Trybunał wyciągnął z wniosków i skarg obywateli.</u>
-          <u xml:id="u-60.53" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi, stanowiące komentarz i uzupełnienie druku sejmowego nr 287, pragnę podkreślić w imieniu Trybunału Konstytucyjnego, że nasze ustawowe zadania stanowią pewien proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, ażeby był to normalny proces.</u>
-          <u xml:id="u-60.54" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny utrwala w sposób bezwzględny zasadę nadrzędności Konstytucji i ustawy. Wykonując swoje zadania ustawowe, Trybunał bardzo często stwierdza, że nie jest osamotniony w swej pracy. Ma to tym bardziej doniosłe znaczenie, że praca Trybunału Konstytucyjnego wymaga rozległych i złożonych badań. Sama nazwa Trybunału wiąże go bezpośrednio z Konstytucją, a przecież każda Konstytucja jest nie tylko podstawowym aktem prawnym państwa, jest również zasadniczym programem politycznym państwa.</u>
-          <u xml:id="u-60.55" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Kształtowanie praworządności i dobrego prawa jest zadaniem wszystkich organów państwowych zarówno tych, które tworzą prawo, jak i tych, które prawo stosują. W takiej atmosferze Trybunał Konstytucyjny ze szczególną wdzięcznością odczuwa oceny swej pracy oraz wsparcie Marszałka Sejmu, jak również zainteresowanie i wsparcie udzielane przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i współdziałające z nią stronnictwa polityczne — Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne oraz szerokie poparcie w działalności Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego.</u>
+          <u xml:id="u-60.0" who="#AlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Wykonując swój ustawowy obowiązek Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie doroczną „Informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa w 1987 r.”. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 287. Uzupełnienie tego dokumentu stanowi komplet orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego publikowany na bieżąco w „Diariuszu sejmowym” oraz w specjalnym rocznym wydawnictwie pt. „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”. Niniejsza informacja stanowi dodatkowy komentarz do druku sejmowego nr 287.</u>
+          <u xml:id="u-60.1" who="#AlfonsKlafkowski">Należy przypomnieć, że rolę i podstawowe zadania Trybunału Konstytucyjnego regulują 3 akty prawne: Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w art. 33a, ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym oraz uchwała Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Te trzy akty prawne kształtują model Trybunału Konstytucyjnego w następujący sposób.</u>
+          <u xml:id="u-60.2" who="#AlfonsKlafkowski">1) powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawny wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu;</u>
+          <u xml:id="u-60.3" who="#AlfonsKlafkowski">2) nadają Trybunałowi Konstytucyjnemu uprawnienia do eliminacji z systemu prawa obowiązującego aktów normatywnych lub ich norm, sprzecznych z Konstytucją i ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa;</u>
+          <u xml:id="u-60.4" who="#AlfonsKlafkowski">3) nakładają na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich sygnalizowanych im przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Obowiązek ten istnieje niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie. Ocena praktyki w tym zakresie nie jest zadowalająca, jak to podkreśla przedłożony druk sejmowy nr 287.</u>
+          <u xml:id="u-60.5" who="#AlfonsKlafkowski">W roku sprawozdawczym 1987 Trybunał Konstytucyjny rozwinął wszystkie rodzaje swej ustawowej działalności, która nadal była przedmiotem szerokiego zainteresowania społecznego. Niektóre komisje sejmowe, wielu obywateli posłów, liczne organizacje społeczne wyrażały życzenie bliższego zapoznania się z działalnością Trybunału Konstytucyjnego. W toku tych spotkań i dyskusji powtarzało się kilka pytań, których podsumowanie jest przedmiotem niniejszej informacji.</u>
+          <u xml:id="u-60.6" who="#AlfonsKlafkowski">Oto problemy, jakie były przedmiotem tych pytań:</u>
+          <u xml:id="u-60.7" who="#AlfonsKlafkowski">1. Model funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego i formy jego działalności.</u>
+          <u xml:id="u-60.8" who="#AlfonsKlafkowski">2. Niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.9" who="#AlfonsKlafkowski">3. Problemy prawne i społeczne wynikające z działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.10" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia tych trzech problemów. Pierwsze zagadnienie — to odpowiedź na pytanie, w jaki sposób Trybunał Konstytucyjny realizuje swój ustawowy model funkcjonowania. Trybunał Konstytucyjny podejmuje swoje czynności albo orzekając na wniosek uprawnionych organów, albo udzielając odpowiedzi na pytania prawne uprawnionych organów, albo podejmując czynności z inicjatywy własnej, albo rozwijając działalność sygnalizacyjną, wskazującą na uchybienia i luki w prawie. Te cztery formy działalności Trybunału Konstytucyjnego są jednakowo ważne i służą podstawowemu celowi, jakim jest czuwanie nad konstytucyjnością i zgodnością z ustawami obowiązującego prawa, które w myśl art. 8 Konstytucji jest „wyrazem interesów i woli ludu pracującego”.</u>
+          <u xml:id="u-60.11" who="#AlfonsKlafkowski">Uzupełniając druk sejmowy nr 287, w którym przedstawione są sprawy rozpatrywane w 1987 r. pragnę krótko omówić te formy działalności Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.12" who="#AlfonsKlafkowski">Jeżeli chodzi o orzecznictwo, to Trybunał Konstytucyjny podejmował w 1987 roku postępowanie w 18 sprawach na wniosek o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z Konstytucją lub innego aktu normatywnego z Konstytucją, lub aktem ustawodawczym. W takich sprawach występowały związki zawodowe, rozliczne zrzeszenia branżowe, a także Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Trybunał Konstytucyjny rozpatrywał również w trybie wstępnym, tzn. niejawnym wnioski różnych podmiotów zarówno uprawnionych, jak i nie uprawnionych, a dotyczących kwestionowania przepisów aktów prawnych, których zgodność z ustawami lub Konstytucją wzbudzała wątpliwości. O zakresie tej formy działalności świadczy fakt, że w 1987 roku w orzecznictwie nawiązywał Trybunał Konstytucyjny do treści 14 różnych postanowień Konstytucji, rozpatrywał bezpośrednio lub pośrednio kwestie prawne różnych materii uregulowane w 17 ustawach, w 10 rozporządzeniach Rady Ministrów, 2 rozporządzeniach ministrów, 2 uchwałach Rady Ministrów i 3 zarządzeniach ministrów. W wyniku tego zainteresowania zostało uchylonych bądź zmienionych 10 przepisów w 9 aktach normatywnych, będących bezpośrednio przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Prace Trybunału obejmowały akty normatywne z wielu dziedzin prawa, a zwłaszcza: prawa konstytucyjnego, administracyjnego, cywilnego, rolnego, spółdzielczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Pomocniczo, w celach porównawczych, sięgał Trybunał Konstytucyjny do niektórych uregulowań prawno-międzynarodowych, jak na przykład do Paktów Praw Człowieka, do konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej związków zawodowych, do konwencji o niedyskryminacji kobiet, a także do niektórych dwustronnych umów międzynarodowych, których Polska jest stroną.</u>
+          <u xml:id="u-60.13" who="#AlfonsKlafkowski">Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnęły sprawy sporne o dużym znaczeniu społecznym i gospodarczym. Rodzaj i charakter tych spraw wymaga wysokiego stopnia skrupulatności, gruntownych badań źródłowych, a nieraz zasięgania opinii ekspertów lub żądania dodatkowych materiałów. Okres rozpatrywania spraw, licząc od daty wpływu wniosku do wydania orzeczenia, wynosi więc nieraz kilka miesięcy.</u>
+          <u xml:id="u-60.14" who="#AlfonsKlafkowski">Należy dodać, że jakkolwiek wiele rozwiązań proceduralnych jest opartych na modelu postępowania cywilnego, zwłaszcza w zakresie postępowania dowodowego, to jednak Trybunał Konstytucyjny kształtuje we własnym zakresie pewien specyficzny model i technikę postępowania. Jest to wynikiem twórczych poszukiwań całego składu sędziowskiego, a także niektórych spostrzeżeń, zgłaszanych przez uczestników postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Istotny jest tu zwłaszcza wkład przedstawicieli Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Prokuratora Generalnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.15" who="#AlfonsKlafkowski">Drugą formę postępowania stanowią pytania prawne kierowane w 1987 r. do Trybunału Konstytucyjnego przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego w związku z toczącymi się przed tym sądem sprawami, które dotyczyły wadliwych decyzji organów administracji państwowej zaskarżanych przez obywateli. W sprawach o udzielanie odpowiedzi na pytania prawne występują pewne odmienności, stąd też są one przedmiotem odrębnych dociekań z punktu widzenia organizacji i metodyki postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W tego typu sprawach, jak to wykazała praktyka orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, widoczne są szczególnie wyraźnie ogólniejsze aspekty wykraczające poza wymiary czysto proceduralnej natury. Fakt badania przez skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego akt sprawy, w związku z którą zostało skierowane pytanie prawne i umożliwienie stronom uczestniczącym w sprawie złożenia wyjaśnień stwarza istotny środek prawny, który umożliwia stronom bezpośrednie przedstawienie swego stanowiska lub obrony przed stosowaniem wobec nich przepisów prawnych niezgodnych z Konstytucją lub ustawami. Wiąże się to więc bezpośrednio z ochroną praw obywatelskich, daje obywatelowi możliwość prawną dotarcia do Trybunału Konstytucyjnego drogą pośrednią i kwestionowania przepisu prawnego budzącego wątpliwości. Należy podkreślić, że z tej formy pracy Trybunału Konstytucyjnego korzysta głównie Naczelny Sąd Administracyjny, mimo że ustawowe upoważnienie w tym zakresie dotyczy zarówno postępowania administracyjnego, jak sądowego i arbitrażowego.</u>
+          <u xml:id="u-60.16" who="#AlfonsKlafkowski">Wszczynanie spraw z inicjatywy własnej jest procedurą w szczególny sposób rozwiniętą przez Trybunał Konstytucyjny w 1987 r. Trybunał kierował się przede wszystkim społeczną doniosłością skarg i wniosków obywateli, jakie stale napływają do Trybunału, a także wynikami własnych studiów nad prawem obowiązującym, jak również wynikami analiz prowadzonych przez różne organy państwowe i społeczne. Ustalenia zawarte w tych dokumentach, a zwłaszcza w „Raporcie o stanie prawa”, stały się szczególnie aktualne w okresie przyspieszenia i radykalizacji procesu reformy gospodarczej, którego częścią jest ulepszanie stanu prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.17" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny, podobnie jak w pierwszym roku swej działalności, nie mógł natomiast korzystać z informacji o niezgodnościach w systemie prawa, które zgodnie z art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym powinny do niego kierować naczelne organy sądowe oraz naczelne i centralne organy administracji państwowej. Informacji takich Trybunał Konstytucyjny zasadniczo nie otrzymywał. Z punktu widzenia pełnej funkcjonalności ustawowego systemu ochrony spójności prawa nie można ocenić tego pozytywnie. Trybunał Konstytucyjny, podejmując sprawy z inicjatywy własnej uzupełnia te braki.</u>
+          <u xml:id="u-60.18" who="#AlfonsKlafkowski">Należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny we własnym zakresie wypracował szczegółowe zasady i tryb działania, jeśli chodzi o wszczynanie spraw z inicjatywy własnej. W praktyce Trybunału wypracowane zostały kryteria decydujące o wyborze zagadnienia, które ma być przedmiotem postępowania z inicjatywy własnej.</u>
+          <u xml:id="u-60.19" who="#AlfonsKlafkowski">Podstawowe kryterium stanowi wybór materii prawnej o wyraźnych cechach naruszenia prawa. Drugim, nie mniej ważnym aspektem jest wybór dziedziny szczególnie ważnej społecznie, mającej jednocześnie szeroki zakres obowiązywania. Dodatkowym aspektem jest wybór takiego tematu, który dotąd nie był przez Trybunał Konstytucyjny podejmowany. Kierując się tymi kryteriami Trybunał Konstytucyjny podejmował postępowanie z inicjatywy własnej w sprawach, które są szczegółowo przedstawione w druku sejmowym nr 287.</u>
+          <u xml:id="u-60.20" who="#AlfonsKlafkowski">Szczególną formę działalności Trybunału Konstytucyjnego stanowią jego wystąpienia sygnalizacyjne. Trybunał Konstytucyjny jest ustawowo upoważniony do wskazywania na występujące uchybienia i luki w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. Podstawę wystąpień sygnalizacyjnych stanowią ustalenia dokonywane przy rozpatrywaniu spraw, własne analizy oraz kierowane do Trybunału Konstytucyjnego skargi i wnioski obywateli, jak również organizacji społecznych i zawodowych.</u>
+          <u xml:id="u-60.21" who="#AlfonsKlafkowski">Ta funkcja Trybunału Konstytucyjnego rozwinęła się w roku 1987 na szerszą skalę niż w pierwszym roku jego działalności. Stało się to możliwe dzięki m.in. określeniu trybu wykonywania sygnalizacji w regulaminie czynności Trybunału Konstytucyjnego. Wystąpienia sygnalizacyjne kierowane do Marszałka Sejmu i Prezesa Rady Ministrów dotyczyły przykładowo takich spraw, jak przepisy ustawowe określające udział branżowych organizacji rolników indywidualnych w konsultacji projektów aktów normatywnych z dziedziny ubezpieczenia społecznego, jak zakres treści pojęcia „zasad” stosowanego w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin, jak potrzeby podjęcia przez Urząd Rady Ministrów działań w celu usprawnienia rozprowadzania Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego, a przez to przyspieszenia rzeczywistego wdrażania przepisów prawa do praktyki.</u>
+          <u xml:id="u-60.22" who="#AlfonsKlafkowski">Treścią sygnalizacji do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego było naruszenie w przepisach jego zarządzenia zasady równości obywateli wobec prawa, w których dawano preferencje przy przyjmowaniu na pierwszy rok studiów dziennych osobom kończącym szkoły średnie za granicą.</u>
+          <u xml:id="u-60.23" who="#AlfonsKlafkowski">Praktyka działalności sygnalizacyjnej wykazała, że niektóre postanowienia ustawy o Trybunale Konstytucyjnym dotyczące tej kwestii wymagają uzupełnień. W szczególności celowe wydaje się nałożenie na naczelne i centralne organy administracji państwowej obowiązku określonego reagowania na wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału. Trybunał Konstytucyjny stwierdza niedostateczną skuteczność swych wystąpień sygnalizacyjnych w działalności prawotwórczej tych organów, do których były one kierowane. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego te sygnalizacje mogłyby spełniać dodatnią rolę w dziedzinie podniesienia jakości prawotwórstwa, gdyby musiały być brane pod uwagę przez organy stanowiące prawo, zwłaszcza dopóki nie zostanie uchwalona ustawa o tworzeniu prawa.</u>
+          <u xml:id="u-60.24" who="#AlfonsKlafkowski">Istnieją też prawne i praktyczne możliwości rozszerzenia działalności sygnalizacyjnej na te akty normatywne, wydawane przez organy państwowe, które z mocy ustawy wyłączone zostały z zakresu funkcji orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego według art. 1 ustawy o Trybunale. Należą one do „systemu prawnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, którego spójność, według art. 5 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, jest celem „uwag o stwierdzonych lukach i uchybieniach w prawie” przedstawionych Sejmowi i innym właściwym organom stanowiącym prawo.</u>
+          <u xml:id="u-60.25" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę do drugiego problemu, do niektórych przejawów skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego. Celem działalności Trybunału Konstytucyjnego, wyraźnie uregulowanym w aktach prawnych, jest gwarantowanie praworządności i spójności całego systemu prawa. Można osiągnąć ten cel stosując zarówno środki profilaktyczne, jak i orzecznicze. W sumie nie można mówić, że uczestnik postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym przegrał albo wygrał sprawę, chodzi bowiem tylko o rozstrzygnięcia gwarantujące przestrzeganie praworządności. I tylko z tego punktu widzenia należy podejmować ocenę skuteczności działania Trybunału Konstytucyjnego. Taka ocena wymaga jednak długotrwałej obserwacji zjawisk. Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny pracuje dopiero dwa lata, ale niektóre przejawy skuteczności jego pracy można już zauważyć. Oto niektóre spostrzeżenia.</u>
+          <u xml:id="u-60.26" who="#AlfonsKlafkowski">W 1987 r. naczelne organy administracji państwowej szybciej reagowały na sprawy wniesione do Trybunału Konstytucyjnego. Wyrazem tego jest uchylenie w pięciu przypadkach zakwestionowanych przepisów po podjęciu postępowania przez Trybunał, ale jeszcze przed wydaniem orzeczeń, a zdarzało się nawet, że na kilka dni przed terminem rozprawy. W takich sytuacjach zgodnie z ustawą o Trybunale Konstytucyjnym, postępowanie podlega umorzeniu, jednakże cel wszczęcia postępowania przeważnie zostaje osiągnięty.</u>
+          <u xml:id="u-60.27" who="#AlfonsKlafkowski">W związku z takimi przypadkami umarzania postępowania Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie zajął stanowisko, że umarzanie postępowania przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny w następstwie utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego, będącego przedmiotem postępowania jest praktyką, która nie budzi zastrzeżeń. Jest to praktyka zasadniczo pozytywna z punktu widzenia zadań, jakie Trybunał Konstytucyjny ma do spełnienia.</u>
+          <u xml:id="u-60.28" who="#AlfonsKlafkowski">Ustanowienie Trybunału Konstytucyjnego i jego dotychczasowa działalność orzecznicza oddziałują na organy stanowiące prawo w ten sposób, że wymuszają zmianę aktu normatywnego, co do legalności którego te organy same powzięły istotne wątpliwości, w szczególności na podstawie czynności Trybunału Konstytucyjnego przygotowujących rozprawę.</u>
+          <u xml:id="u-60.29" who="#AlfonsKlafkowski">W sytuacji, gdy nie dochodzi do rozstrzygnięcia sprawy przez Trybunał Konstytucyjny w formie orzeczenia, nie ma jednak możliwości naprawy skutków prawnych stosowania nielegalnych aktów normatywnych w czasie ich obowiązywania przez skorzystanie z procedur przewidzianych w art. 28 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Ma to istotne znaczenie społeczne, zwłaszcza wtedy, gdy skutki stosowania takich aktów dotknęły obywateli. Możliwości takie istnieją tylko w tym przypadku, gdy dochodzi do uchylenia aktu normatywnego w następstwie wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzającego nielegalność aktu.</u>
+          <u xml:id="u-60.30" who="#AlfonsKlafkowski">Wadliwości obecnych rozwiązań prawnych można zapobiec w ten sposób, że organ, który wydaje nowy akt normatywny, powodujący utratę mocy obowiązującej aktu będącego przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, zamieści w nim jednocześnie przepisy tzw. prawa międzyczasowego. Takie przepisy określają stosunek norm nowego aktu do skutków prawnych powstałych pod rządami aktu, który utracił moc obowiązującą.</u>
+          <u xml:id="u-60.31" who="#AlfonsKlafkowski">Inne rozwiązanie polegać może na zmianie obowiązującej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w celu rozciągnięcia mocy obowiązującej art. 28 także na sytuację, która jest następstwem utraty mocy obowiązującej przez akt normatywny w trakcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.</u>
+          <u xml:id="u-60.32" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny pragnie podnieść także, że częsta praktyka umarzania postępowania w sprawie legalności aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia, niezależnie od jej pozytywnych następstw w postaci uchylenia nielegalnego aktu, nie pozwala na rozwinięcie przez Trybunał Konstytucyjny jednolitej wykładni konstytucyjnych zasad i instytucji prawa na użytek przyszłej praktyki w dziedzinie stanowienia prawa, w celach tę praktykę dyscyplinujących. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie tylko rozstrzyga konkretny problem prawny, lecz spełnia także rolę precedensu sygnalizującego prawidłowy kierunek wykładni Konstytucji i stwarza domniemanie, że Trybunał Konstytucyjny w przyszłości, w sprawach podobnych, zajmie podobne stanowisko.</u>
+          <u xml:id="u-60.33" who="#AlfonsKlafkowski">Wszystkie organy państwowe, wydając akty normatywne nie mogą nie liczyć się z wyrażonym w orzecznictwie lub domniemanym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego. W ten sposób przede wszystkim uzasadnienia orzeczeń nabierają samoistnego charakteru, oddziałując na kierunek rozwoju prawodawstwa w zgodzie z zasadami Konstytucji. Nie ulega wątpliwości, że m.in. taką właśnie rolę orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego miał na uwadze ustawodawca polski powołując go do życia.</u>
+          <u xml:id="u-60.34" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodząc do innego aspektu skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego należy zwrócić uwagę na zagadnienie likwidacji ujemnych skutków, jakie ponieśli obywatele w wyniku funkcjonowania sprzecznych z Konstytucją lub ustawą aktów normatywnych.</u>
+          <u xml:id="u-60.35" who="#AlfonsKlafkowski">Osiągnięcie zgodności aktu normatywnego nie będącego ustawą — z Konstytucją i ustawą — zapewnia orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, w wyniku którego organ administracji państwowej uchyli taki akt normatywny, albo dokona tego Prezes Trybunału w drodze obwieszczenia.</u>
+          <u xml:id="u-60.36" who="#AlfonsKlafkowski">Liczba przepisów uchylonych w wyniku postępowania przed Trybunałem jest znaczna, a ich szczegółowy wykaz jest zawarty w druku sejmowym nr 287.</u>
+          <u xml:id="u-60.37" who="#AlfonsKlafkowski">Zasada praworządności wymaga, aby usunięte zostały również skutki, jakich doznali obywatele lub osoby prawne w wyniku stosowania przepisów uznanych za nielegalne. Podstawy prawne do takich działań zawiera ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, upoważniając do wznawiania postępowania w sprawach, w których wyroki, decyzje administracyjne i inne rozstrzygnięcia zostały podjęte na podstawie nielegalnych przepisów. Wdrażanie skutków orzecznictwa Trybunału w tym zakresie zależy od praktyki stosowanej przez inne organy orzekające, zwłaszcza najwyższych instancji.</u>
+          <u xml:id="u-60.38" who="#AlfonsKlafkowski">Przy okazji należy zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1987 r. ustalającą, że opłaty pobrane przez administrację mieszkaniową na podstawie przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją i ustawą stanowią nienależne świadczenia w rozumieniu Kodeksu cywilnego art. 410, a więc podlegające zwrotowi. Jest to rozstrzygnięcie, które służy ochronie praw obywateli i umacnianiu praworządności również w zakresie tworzenia prawa. Stanowi ono wyraz koniecznej zbieżności orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego.</u>
+          <u xml:id="u-60.39" who="#AlfonsKlafkowski">Warto wreszcie zwrócić uwagę na skuteczność działania Trybunału Konstytucyjnego w dziedzinie ochrony praw obywatelskich i demokratyzacji życia społecznego. W tej dziedzinie Trybunał Konstytucyjny ściśle współpracuje z Naczelnym Sądem Administracyjnym i Prokuratorem Generalnym, a obecnie nawiązał współpracę z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, z którym Trybunał Konstytucyjny jest instytucjonalnie związany.</u>
+          <u xml:id="u-60.40" who="#AlfonsKlafkowski">W wyniku działalności w tej dziedzinie nastąpiło znaczne rozszerzenie praw licznych grup obywateli przez uchylenie bądź spowodowanie uchylenia pewnej liczby (około 20) aktów prawnych wykonawczych, przeważnie do ustaw, które to akty wbrew intencji ustawodawcy prawa te w różnym stopniu ograniczały. Były one bowiem wadliwe, błędnie przygotowane pod względem przyjętych rozwiązań prawnych, niezgodnych z zasadami tworzenia prawa oraz niekiedy także sprzeczne z Konstytucją.</u>
+          <u xml:id="u-60.41" who="#AlfonsKlafkowski">Działalność Trybunału Konstytucyjnego jest w tym zakresie przedstawiona w „Raporcie Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o realizacji przez Polskę Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych”, skierowanym do Komitetu Praw Człowieka, który jest organem Organizacji Narodów Zjednoczonych.</u>
+          <u xml:id="u-60.42" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę do trzeciego problemu, tj. do spraw prawnych i społecznych wynikających z działalności Trybunału Konstytucyjnego. Sprawy rozpatrywane przez Trybunał w 1987 r. wykazują, że w badanych aktach prawnych, jakie były przedmiotem postępowania, nadal występują podobne niedostatki, jak w ubiegłym roku. Dotychczasowy dorobek Trybunału Konstytucyjnego pozwala ustalić kilka wniosków o podstawowym znaczeniu dla działalności legislacyjnej. Rejestrujemy te wnioski w nadziei, że będą one zauważone przez wszystkie organy tworzące prawo, a więc zarówno przez naczelne organy administracji przy opracowywaniu projektów aktów ustawodawczych, jak i przez komisje sejmowe, do których należy ostateczne sformułowanie projektów ustaw przedstawianych Sejmowi do uchwalenia. Trybunał Konstytucyjny zwraca powtórnie uwagę na kilka takich wniosków.</u>
+          <u xml:id="u-60.43" who="#AlfonsKlafkowski">Po pierwsze — należy podkreślić konieczność respektowania zasady nadrzędności ustawy, jako podstawowego źródła prawa. Na szczególną uwagę zasługuje przy tym konieczność oszczędnego operowania delegacjami ustawowymi. Przykładowo można wskazać, że Trybunał Konstytucyjny badał ustawę z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin i stwierdził przy tej okazji, że na 77 artykułów tej ustawy, 11 artykułów zawiera delegacje dla Rady Ministrów do szczegółowego uregulowania poszczególnych kwestii oraz dwie delegacje dla ministrów; razem ustawa mająca 77 artykułów, zawiera 13 delegacji ustawowych.</u>
+          <u xml:id="u-60.44" who="#AlfonsKlafkowski">Po drugie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla obowiązek precyzyjnego i konkretnego formułowania upoważnień do wydawania aktów wykonawczych. Powinny one być wydawane ściśle w granicach upoważnienia ustawowego. Oznacza to również niemożność regulowania w akcie wykonawczym kwestii, których ustawa nie przewiduje. Upoważnienie do wydania przepisu wykonawczego nie może być oparte na domniemaniu.</u>
+          <u xml:id="u-60.45" who="#AlfonsKlafkowski">Po trzecie — Trybunał Konstytucyjny podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania przez naczelne organy administracji ustalonego w ustawie zakresu udzielonych upoważnień do wydawania wykonawczych aktów prawnych. Konstytucyjnie określona hierarchia aktów normatywnych wymaga, by akt wykonawczy nie był sprzeczny z ustawą upoważniającą. Nie może on również wkraczać w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami lub aktami normatywnymi wydawanymi na ich podstawie.</u>
+          <u xml:id="u-60.46" who="#AlfonsKlafkowski">Po czwarte — Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę na niedopuszczalność przekazywania uprawnień do wydawania aktów wykonawczych na rzecz innych organów niż określono w ustawie. W kilku sprawach Trybunał zajmował się tą kwestią, tzw. subdelegacją. Stwierdził przy tym, że przenoszenie w ten sposób kompetencji jest zasadniczo niedopuszczalne, zwłaszcza w sprawach podstawowych, dotyczących m.in. praw i obowiązków obywateli.</u>
+          <u xml:id="u-60.47" who="#AlfonsKlafkowski">Po piąte — Trybunał Konstytucyjny stwierdza niedopuszczalność regulacji wprowadzających wsteczne działanie prawa. Tę zasadę Trybunał Konstytucyjny traktuje jako istotną wartość zapewniającą bezpieczeństwo obrotu prawnego i ochrony praw nabytych. Wyraża też pogląd, że odstępstwo od tej zasady, jeśli można je w ogóle uznać za dopuszczalne, musi zawsze wynikać z ustawy, a nie z aktu wykonawczego.</u>
+          <u xml:id="u-60.48" who="#AlfonsKlafkowski">Po szóste — nie są jeszcze w pełni przestrzegane przepisy dotyczące konsultacji społecznych w procesie tworzenia prawa. Niektóre sprawy rozpatrywane przez Trybunał dotyczyły aktów normatywnych podlegających konsultacji ze związkami zawodowymi oraz społeczno-zawodowymi organizacjami rolników. Przy rozpatrywaniu tych spraw Trybunał przestrzegał zasady, że obowiązek dokonywania tych konsultacji, wynikający z ustaw, stanowi jeden z warunków legalności aktów prawnych.</u>
+          <u xml:id="u-60.49" who="#AlfonsKlafkowski">Przedstawiając te ogólne uwagi o problemach prawnych należy podkreślić, że sytuacja w zakresie współdziałania Trybunału Konstytucyjnego z uczestnikami postępowania i innymi organami państwowymi kształtowała się pomyślnie. Współpraca zarówno z naczelnymi organami administracji państwowej, jak z Naczelnym Sądem Administracyjnym i Prokuratorem Generalnym układała się w sposób ułatwiający wykonywanie naszych wspólnych zadań.</u>
+          <u xml:id="u-60.50" who="#AlfonsKlafkowski">Jeśli chodzi o problemy społeczne, to trzeba stwierdzić, że działalność Trybunału Konstytucyjnego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania. Wynika to z rodzaju i charakteru spraw. Zainteresowanie społeczne zostało rozbudzone jawnością rozpraw i upowszechnianiem informacji o Trybunale Konstytucyjnym przez środki masowego przekazu.</u>
+          <u xml:id="u-60.51" who="#AlfonsKlafkowski">W dotychczasowej działalności Trybunału przeważają zdecydowanie wnioski kierowane przez organizacje społeczne i organy samorządowe. Na 21 wniosków zgłoszonych do Trybunału w ciągu 2 lat, 2/3 pochodziło z tego właśnie źródła, a 1/3 z Naczelnego Sądu Administracyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-60.52" who="#AlfonsKlafkowski">Wyjaśnić tu wypada, że obywatele nie mogą bezpośrednio uruchomić postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Mają jednak szeroki dostęp pośredni do Trybunału przez kierowanie skarg i wniosków zarówno do Trybunału, jak i do innych organów państwowych. Te skargi i wnioski obywateli, po zbadaniu przez Trybunał ich zasadności, mogą przekształcić się w sprawę podejmowaną z inicjatywy własnej Trybunału, co często się zdarza. W druku sejmowym nr 287 szczegółowo przedstawione są konsekwencje, jakie Trybunał wyciągnął z wniosków i skarg obywateli.</u>
+          <u xml:id="u-60.53" who="#AlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi, stanowiące komentarz i uzupełnienie druku sejmowego nr 287, pragnę podkreślić w imieniu Trybunału Konstytucyjnego, że nasze ustawowe zadania stanowią pewien proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, ażeby był to normalny proces.</u>
+          <u xml:id="u-60.54" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał Konstytucyjny utrwala w sposób bezwzględny zasadę nadrzędności Konstytucji i ustawy. Wykonując swoje zadania ustawowe, Trybunał bardzo często stwierdza, że nie jest osamotniony w swej pracy. Ma to tym bardziej doniosłe znaczenie, że praca Trybunału Konstytucyjnego wymaga rozległych i złożonych badań. Sama nazwa Trybunału wiąże go bezpośrednio z Konstytucją, a przecież każda Konstytucja jest nie tylko podstawowym aktem prawnym państwa, jest również zasadniczym programem politycznym państwa.</u>
+          <u xml:id="u-60.55" who="#AlfonsKlafkowski">Kształtowanie praworządności i dobrego prawa jest zadaniem wszystkich organów państwowych zarówno tych, które tworzą prawo, jak i tych, które prawo stosują. W takiej atmosferze Trybunał Konstytucyjny ze szczególną wdzięcznością odczuwa oceny swej pracy oraz wsparcie Marszałka Sejmu, jak również zainteresowanie i wsparcie udzielane przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i współdziałające z nią stronnictwa polityczne — Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne oraz szerokie poparcie w działalności Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego.</u>
           <u xml:id="u-60.56" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
         </div>
         <div xml:id="div-61">
@@ -108,17 +108,10 @@
           </persName>
           <sex value="M" />
         </person>
-        <person xml:id="PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth" role="guest">
-          <persName>
-            <forename>Podsekretarz</forename>
-            <surname>stanu</surname>
-            <surname>w</surname>
-            <surname>Ministerstwie</surname>
-            <surname>Współpracy</surname>
-            <surname>Gospodarczej</surname>
-            <surname>z</surname>
-            <surname>Zagranicą</surname>
-            <surname>Helmut</surname>
+        <person xml:id="HelmutFloeth" role="guest">
+          <persName>
+            <roleName>Podsekretarz stanu w Ministerstwie Współpracy Gospodarczej z Zagranicą</roleName>
+            <forename>Helmut</forename>
             <surname>Floeth</surname>
           </persName>
           <sex value="M" />
@@ -1372,11 +1372,11 @@
           <u xml:id="u-136.0" who="#MieczysławRakowski">Odpowiedzi udzieli podsekretarz stanu w Ministerstwie Współpracy Gospodarczej z Zagranicą Helmut Floeth.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-137">
-          <u xml:id="u-137.0" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Odpowiadając na pytanie posła Zbigniewa Gesslera wyjaśniam. Spółka Importowo-Eksportowa Chemikaliami „Ciech”, aktualnie największa jednostka handlu zagranicznego, o obrotach powyżej 1 biliona złotych, znajduje się od wielu lat w bardzo trudnych warunkach lokalowych. Centrala rozmieszczona jest w 10 punktach Warszawy; nie ma warunków do zainstalowania nowoczesnych środków łączności oraz warunków recepcyjnych dla bardzo wielu delegacji zagranicznych. Z powyższych względów, w celu poprawy warunków pracy jako istotnego czynnika prawidłowego wykonywania zadań gospodarczych w zakresie handlu zagranicznego chemikaliami, „Ciech” zainteresowana jest żywotnie pilnym ukończeniem i przejęciem w użytkowanie obiektu biurowego przy ul. Powązkowskiej.</u>
-          <u xml:id="u-137.1" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Centrala przejęła budynek w roku 1983 od Przedsiębiorstwa Projektowania i Wyposażenia Odlewni „Prodlew” według dokumentacji oraz w oparciu o częściowe dostawy konstrukcji i wyposażenia z Czechosłowacji. Budowa tego, podobnie jak wielu innych, wstrzymana była w roku 1980. Budowa budynku o planowanej kubaturze 65 tys. m3 i powierzchni użytkowej 13 tys. m2 w momencie przejęcia — pod koniec roku 1983 zaawansowana była w 30% stanu surowego. Po adaptacji projektu na potrzeby Centrali, roboty budowlano-montażowe wznowiono w połowie 1984 r. Aktualne zaawansowanie prac przekracza 80% planowanego obiektu. Dotychczasowy postęp w realizacji inwestycji, poza powszechnie występującymi w ostatnich latach problemami w budownictwie, wynikał z konieczności odwodnienia terenu po objęciu obiektu, a także ze skomplikowanej konstrukcji budynku i wynikającej z niej technologii robót.</u>
-          <u xml:id="u-137.2" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Od ubiegłego roku, po zakończeniu stanu surowego, wykonywane są roboty związane z przyłączeniem budynku do instalacji miejskiej — chodzi o centralne ogrzewanie, energię elektryczną, kanalizację, instalację gazową. Roboty koncentrują się wewnątrz budynku oraz w części podziemnej. Roboty prowadzone są przez krajowych wykonawców, przy udziale projektanta czechosłowackiego. Planowany termin zakończenia robót i oddania obiektu do użytku przewidziany jest w 1990 r. przy czym termin ten uzależniony jest również od realizacji inwestycji miejskich, między innymi sieci łączności tego rejonu Żoliborza.</u>
-          <u xml:id="u-137.3" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Pragnę zapewnić obywatela posła, że w ocenie Ministerstwa Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, jako jednego z licznych udziałowców spółki, Centrala dokłada w ramach istniejących uwarunkowań dużych starań w celu jak najszybszego zakończenia budowy obiektu i przekazania go do eksploatacji.</u>
-          <u xml:id="u-137.4" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Prosząc o przyjęcie tego wyjaśnienia, chciałbym jednocześnie w imieniu własnym i w imieniu kierownictwa spółki bardzo serdecznie zaprosić obywatela posła na spotkanie i wizytację obiektu dla szczegółowego zapoznania się ze stanem i harmonogramem robót. Chcę również przeprosić za nieobecność Ministra Współpracy Gospodarczej z Zagranicą na obecnym posiedzeniu plenarnym Sejmu, ponieważ czasowo przebywa w lecznicy.</u>
+          <u xml:id="u-137.0" who="#HelmutFloeth">Obywatelu Marszałku! Wysoka Izbo! Odpowiadając na pytanie posła Zbigniewa Gesslera wyjaśniam. Spółka Importowo-Eksportowa Chemikaliami „Ciech”, aktualnie największa jednostka handlu zagranicznego, o obrotach powyżej 1 biliona złotych, znajduje się od wielu lat w bardzo trudnych warunkach lokalowych. Centrala rozmieszczona jest w 10 punktach Warszawy; nie ma warunków do zainstalowania nowoczesnych środków łączności oraz warunków recepcyjnych dla bardzo wielu delegacji zagranicznych. Z powyższych względów, w celu poprawy warunków pracy jako istotnego czynnika prawidłowego wykonywania zadań gospodarczych w zakresie handlu zagranicznego chemikaliami, „Ciech” zainteresowana jest żywotnie pilnym ukończeniem i przejęciem w użytkowanie obiektu biurowego przy ul. Powązkowskiej.</u>
+          <u xml:id="u-137.1" who="#HelmutFloeth">Centrala przejęła budynek w roku 1983 od Przedsiębiorstwa Projektowania i Wyposażenia Odlewni „Prodlew” według dokumentacji oraz w oparciu o częściowe dostawy konstrukcji i wyposażenia z Czechosłowacji. Budowa tego, podobnie jak wielu innych, wstrzymana była w roku 1980. Budowa budynku o planowanej kubaturze 65 tys. m3 i powierzchni użytkowej 13 tys. m2 w momencie przejęcia — pod koniec roku 1983 zaawansowana była w 30% stanu surowego. Po adaptacji projektu na potrzeby Centrali, roboty budowlano-montażowe wznowiono w połowie 1984 r. Aktualne zaawansowanie prac przekracza 80% planowanego obiektu. Dotychczasowy postęp w realizacji inwestycji, poza powszechnie występującymi w ostatnich latach problemami w budownictwie, wynikał z konieczności odwodnienia terenu po objęciu obiektu, a także ze skomplikowanej konstrukcji budynku i wynikającej z niej technologii robót.</u>
+          <u xml:id="u-137.2" who="#HelmutFloeth">Od ubiegłego roku, po zakończeniu stanu surowego, wykonywane są roboty związane z przyłączeniem budynku do instalacji miejskiej — chodzi o centralne ogrzewanie, energię elektryczną, kanalizację, instalację gazową. Roboty koncentrują się wewnątrz budynku oraz w części podziemnej. Roboty prowadzone są przez krajowych wykonawców, przy udziale projektanta czechosłowackiego. Planowany termin zakończenia robót i oddania obiektu do użytku przewidziany jest w 1990 r. przy czym termin ten uzależniony jest również od realizacji inwestycji miejskich, między innymi sieci łączności tego rejonu Żoliborza.</u>
+          <u xml:id="u-137.3" who="#HelmutFloeth">Pragnę zapewnić obywatela posła, że w ocenie Ministerstwa Współpracy Gospodarczej z Zagranicą, jako jednego z licznych udziałowców spółki, Centrala dokłada w ramach istniejących uwarunkowań dużych starań w celu jak najszybszego zakończenia budowy obiektu i przekazania go do eksploatacji.</u>
+          <u xml:id="u-137.4" who="#HelmutFloeth">Prosząc o przyjęcie tego wyjaśnienia, chciałbym jednocześnie w imieniu własnym i w imieniu kierownictwa spółki bardzo serdecznie zaprosić obywatela posła na spotkanie i wizytację obiektu dla szczegółowego zapoznania się ze stanem i harmonogramem robót. Chcę również przeprosić za nieobecność Ministra Współpracy Gospodarczej z Zagranicą na obecnym posiedzeniu plenarnym Sejmu, ponieważ czasowo przebywa w lecznicy.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-138">
           <u xml:id="u-138.0" who="#MieczysławRakowski">Dziękuję.</u>
@@ -1388,7 +1388,7 @@
           <u xml:id="u-139.1" who="#ZbigniewGessler">Skorzystam z tej oferty.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-140">
-          <u xml:id="u-140.0" who="#PodsekretarzstanuwMinisterstwieWspółpracyGospodarczejzZagranicąHelmutFloeth">Dziękuję bardzo.</u>
+          <u xml:id="u-140.0" who="#HelmutFloeth">Dziękuję bardzo.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-141">
           <u xml:id="u-141.0" who="#MieczysławRakowski">Głos ma poseł Janina Korpała.</u>
@@ -428,12 +428,10 @@
           <idno type="URI" subtype="wikimedia">https://pl.wikipedia.org/wiki/Mieczys%C5%82aw_Rakowski</idno>
           <affiliation role="member" ref="#KlubPoselskiPolskiejZjednoczonejPartiiRobotniczej" />
         </person>
-        <person xml:id="PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski" role="guest">
+        <person xml:id="AlfonsKlafkowski" role="guest">
           <persName>
-            <forename>Prezes</forename>
-            <surname>Trybunału</surname>
-            <surname>Konstytucyjnego</surname>
-            <surname>Alfons</surname>
+            <roleName>Prezes Trybunału Konstytucyjnego</roleName>
+            <forename>Alfons</forename>
             <surname>Klafkowski</surname>
           </persName>
           <sex value="M" />
@@ -872,78 +872,78 @@
           <u xml:id="u-65.20" who="#RomanMalinowski">Proszę o zabranie głosu Prezesa Trybunału Konstytucyjnego prof. Alfonsa Klafkowskiego.</u>
         </div>
         <div xml:id="div-66">
-          <u xml:id="u-66.0" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Wykonując ustawowy obowiązek, Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie doroczną „Informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa w 1988 r.”. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 464. Uzupełnienie tego dokumentu stanowi orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego publikowane na bieżąco w „Diariuszu Sejmowym” oraz w specjalnym rocznym wydawnictwie pt. „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”, którego trzeci tom jest w druku. Moja niniejsza informacja stanowi dodatkowy komentarz do druku sejmowego nr 464. Pragnę dodać, że ten druk jest opracowany w inny sposób niż dotychczasowe takie dokumenty Trybunału Konstytucyjnego. Zawiera on dodatkowy zestaw w postaci 5 tabel opracowanych w skali porównawczej pierwszych 3 lat działalności Trybunału Konstytucyjnego. Celem tego opracowania jest bardziej komunikatywne przedstawienie rozwoju Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.1" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy przypomnieć, że pozycja Trybunału Konstytucyjnego jest uregulowana przez trzy akty prawne: Konstytucję — w art. 33a, ustawę z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym oraz uchwałę Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Te akty prawne kształtują model Trybunału Konstytucyjnego w następujący sposób:</u>
-          <u xml:id="u-66.2" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po pierwsze — powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawny, wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu.</u>
-          <u xml:id="u-66.3" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po drugie — nadają Trybunałowi Konstytucyjnemu uprawnienia do eliminacji z systemu prawa obowiązującego aktów prawnych lub ich norm sprzecznych z Konstytucją lub ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa.</u>
-          <u xml:id="u-66.4" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po trzecie — nakładają na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich im sygnalizowanych przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Obowiązek ten istnieje niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie.</u>
-          <u xml:id="u-66.5" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Po czwarte — w 1988 r. Trybunał Konstytucyjny rozwijał w dalszym ciągu wszystkie rodzaje swej ustawowej działalności. Trybunał podejmuje swoje czynności albo orzekając na wniosek uprawnionych organów, albo udzielając odpowiedzi na pytania prawne, albo podejmując czynności z inicjatywy własnej, albo rozwijając działalność sygnalizacyjną, wskazującą na uchybienia i luki w prawie.</u>
-          <u xml:id="u-66.6" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Te cztery formy działalności Trybunału Konstytucyjnego są jednakowo ważne i służą podstawowemu celowi, jakim jest czuwanie nad konstytucyjnością i zgodnością z ustawami obowiązującego prawa.</u>
-          <u xml:id="u-66.7" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Dokumentacja szczegółowa pracy Trybunału w 1988 r. jest zawarta w druku sejmowym nr 464. Ja ograniczam się tutaj do przedstawienia niektórych problemów prawnych, w szczególności przedstawiam te problemy, które mogą być przydatne w działalności legislacyjnej i kontrolnej Sejmu. Są to następujące problemy:</u>
-          <u xml:id="u-66.8" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">1) główne rodzaje spraw rozpatrywanych przez Trybunał Konstytucyjny;</u>
-          <u xml:id="u-66.9" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">2) podmioty inicjujące postępowanie przed Trybunałem;</u>
-          <u xml:id="u-66.10" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">3) dziedziny prawa i źródła prawa w badaniach Trybunału;</u>
-          <u xml:id="u-66.11" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">4) uwagi o procesie tworzenia prawa w badaniach Trybunału;</u>
-          <u xml:id="u-66.12" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">5) niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.13" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia tych problemów.</u>
-          <u xml:id="u-66.14" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Pierwszy problem — główne rodzaje spraw rozpatrywanych przez Trybunał Konstytucyjny. Przechodząc do usystematyzowanego omówienia głównych rodzajów spraw, którymi zajmował się Trybunał, pragnę podkreślić, że charakter tych spraw wskazuje na głębsze źródła i obszary istniejących lub możliwych konfliktów. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że niektóre regulacje prawne, zakwestionowane przez Trybunał, mają już długoletnią tradycję. Rozstrzygnięcia w niektórych takich sprawach dawały podstawę do formułowania wykładni o charakterze zasadniczym, dotyczących zwłaszcza hierarchii aktów prawnych, trybu określenia praw i obowiązków obywateli oraz kształtu i zakresu przepisów wykonawczych.</u>
-          <u xml:id="u-66.15" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał wszczynał w 1988 r. postępowanie w 29 sprawach. Było to 19 spraw podjętych na wniosek, 3 sprawy podjęte na pytania prawne oraz 7 spraw podjętych z inicjatywy własnej Trybunału. Najwięcej spraw kierowały do Trybunału organizacje związkowe i społeczno-zawodowe — 8 takich spraw. W pozostałych sprawach wystąpili: Rzecznik Praw Obywatelskich — 5 razy, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego — 4-krotnie i Prokurator Generalny — 2 razy. Wszystkie pytania prawne skierował do Trybunału Konstytucyjnego Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Ponadto Trybunał zakończył postępowanie w 9 sprawach wszczętych w 1987 r.</u>
-          <u xml:id="u-66.16" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Łącznie w 1988 r. zapadło 8 orzeczeń rozstrzygających o zgodności bądź niezgodności badanych aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami oraz 11 postanowień o umorzeniu postępowania wskutek utraty mocy aktu normatywnego lub przepisu już po wszczęciu sprawy przez Trybunał, a przed wydaniem orzeczenia. Trybunał wydał w 6 przypadkach postanowienia sygnalizujące uchybienia bądź luki w prawie, których usunięcie uznał za niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. W dwóch przypadkach Trybunał postanowił nie nadać wnioskom dalszego biegu, w jednym przypadku zwrócił wniosek w celu uzupełnienia. Nadto w 14 sprawach wszczętych w 1988 r. postępowanie nie zostało jeszcze zakończone.</u>
-          <u xml:id="u-66.17" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Badania Trybunału obejmowały akty normatywne, zawierające przepisy prawne, których konstytucyjność lub legalność została zakwestionowana — w tym 1 ustawa, 14 rozporządzeń i 8 innych aktów normatywnych — oraz inne akty prawne, będące bezpośrednio lub pośrednio związane z przedmiotem postępowania. Dotyczyło to 71 ustaw, 34 rozporządzeń i 26 innych aktów. Przedmiotem zarzutu były w 1988 r. przed Trybunałem 92 przepisy kwestionowane przez wnioskodawców.</u>
-          <u xml:id="u-66.18" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Badania prowadzone przez Trybunał obejmowały w szczególności przepisy z zakresu: prawa konstytucyjnego — 17 spraw, prawa administracyjnego i finansowego — 10 spraw, prawa pracy — 10 spraw, prawa cywilnego — 7 spraw i prawa karnego — 3 sprawy. Dotyczyły one w 13 sprawach podstawowych praw obywatelskich, regulowanych przez Konstytucję, a w 12 sprawach takich zasad tworzenia prawa, jak: niedziałanie prawa wstecz, przestrzeganie granic upoważnienia ustawowego, niestosowanie tzw. subdelegacji pozbawionej podstawy ustawowej i inne. Szczegółowe dane na ten temat zawarte są w tabelach załączonych do druku sejmowego nr 464. Jak z tego wynika, rozpatrywane sprawy dotyczyły zagadnień o istotnym znaczeniu dla państwa i obywateli, a także dla porządkowania prawa, umacniania praworządności i usprawniania procesu zarządzania. Wnioski i pytania prawne kwestionowały określone unormowania ustawowe lub przepisy zawarte w aktach wykonawczych do ustaw jako niezgodne z przepisami Konstytucji bądź z przepisami ustaw.</u>
-          <u xml:id="u-66.19" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W pierwszej grupie, a więc w sprawach dotyczących niezgodności z konstytucją, Trybunał rozpatrywał 7 spraw. Dotyczyły one naruszenia takich norm Konstytucji, jak: równość wobec prawa, zasada sprawiedliwości, wolność słowa, tajemnica korespondencji, prawo do zatrudnienia za wynagrodzeniem według ilości i jakości pracy, prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy. Przedmiotem orzeczeń były tak istotne problemy społeczne i prawne, jak: zasady nabywania uprawnień do renty inwalidzkiej, zbieg świadczeń emerytalnych i rentowych polskich i zagranicznych, relacja między składką ubezpieczenia społecznego a wymiarem emerytury i renty, ograniczenie w dostawie i zużyciu opału dla ludności, wynagrodzenie kierowników zakładów pracy, wymogi kwalifikacyjne do wykonywania niektórych usług przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej, kontrola treści informacji przekazywanych drogą telekomunikacyjną. Wszystkie te problemy są w sposób udokumentowany przedstawione w druku sejmowym nr 464.</u>
-          <u xml:id="u-66.20" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W drugiej grupie, a więc w sprawach dotyczących niezgodności z ustawami, Trybunał wydał postanowienia w jedenastu sprawach. Były to sprawy dotyczące: rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów — jedna; Rady Ministrów — sześć; uchwał Rady Ministrów — dwie oraz rozporządzeń i zarządzeń ministrów — sześć.</u>
-          <u xml:id="u-66.21" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">We wszystkich przypadkach podstawową przyczyną niezgodności badanych przepisów były istotne uchybienia występujące w aktach prawnych wykonawczych. Zamieszczone w nich przepisy były sprzeczne z treścią ustawowego upoważnienia do ich wydania bądź też wykazywały uchybienia naruszające zasady tworzenia prawa. Podobnie jak wykazywał to Trybunał w poprzednich latach, te uchybienia polegały na wydawaniu przepisów:</u>
-          <u xml:id="u-66.22" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— regulujących, bez wyraźnego upoważnienia ustawy, materie zastrzeżone dla ustaw:</u>
-          <u xml:id="u-66.23" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— wkraczających w sferę materii prawnych, regulowanych innymi ustawami lub na ich podstawie;</u>
-          <u xml:id="u-66.24" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— sprzecznych jednocześnie z ustawą i Konstytucją.</u>
-          <u xml:id="u-66.25" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Tego rodzaju niezgodności z ustawami wystąpiły w aktach prawnych wykonawczych dotyczących takich zagadnień, jak: ekwiwalent pieniężny za deputat węglowy, orzekanie o uprawnieniach kombatanckich, zasady ustalania podatku od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń, obrót dewizami przez przedsiębiorstwa zagraniczne i z udziałem zagranicznym, ubezpieczenia społeczne rolników, podstawy wymiaru świadczeń emerytalnych i rentowych, ograniczenia w korzystaniu przez właścicieli ze środków transportu drogowego, warunki podjęcia aplikacji radcowskiej, obowiązek uzasadniania decyzji administracyjnych, ustalenie opłat z tytułu użytkowania wieczystego, wydawanie tak zwanych przepisów międzyczasowych. Wszystkie te problemy, w których wystąpiły istotne zjawiska natury prawnej i społecznej, są przedstawione w sposób udokumentowany w druku sejmowym nr 464.</u>
-          <u xml:id="u-66.26" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Osobno pragnę przedstawić wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału dotyczące uchybień i luk w prawie. Ustawa o Trybunale nakłada w art. 5 obowiązek przedstawiania Sejmowi i innym organom stanowiącym prawo uwag o stwierdzonych uchybieniach, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. Ustawa o Trybunale oraz uchwała Sejmu w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem zawiera jedynie ogólne postanowienia w tym zakresie. Bardziej szczegółowo określa tę instytucję regulamin czynności uchwalony przez Trybunał zgodnie z upoważnieniem zawartym w art. 32 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Postanowienia regulaminu są oczywiście zawarte w granicach upoważnienia ustawowego oraz uchwały Sejmu. Stąd w dalszym ciągu są aktualne wnioski zawarte w poprzedniej „Informacji Trybunału Konstytucyjnego za rok 1987”, mianowicie w sprawie ustawowego obowiązku naczelnych i centralnych organów administracji państwowej reagowania na wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału oraz przedstawiania na piśmie motywów negatywnego stanowiska wobec jego wystąpień sygnalizacyjnych. Wykaz wystąpień sygnalizacyjnych Trybunału w 1988 r., wraz ze szczegółową dokumentacją, jest zawarty w druku sejmowym nr 464. Pragnę jedynie dodać, że w tym okresie pięć wystąpień sygnalizacyjnych skierował Trybunał do Marszałka Sejmu oraz siedem takich wystąpień do Rady Ministrów.</u>
-          <u xml:id="u-66.27" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Drugi problem, to podmioty inicjujące postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uczestnikami postępowania przed Trybunałem są: wnioskodawca — w 1988 r. wystąpił w tej grupie dodatkowo Rzecznik Praw Obywatelskich — dalej organ, który wydał akt objęty wnioskiem lub pytaniem prawnym, oraz Prokurator Generalny. Zadaniem uczestników postępowania jest wspomaganie Trybunału w realizacji jego podstawowych celów, czyli ochrony konstytucyjności i legalności systemu prawa oraz przestrzegania praworządności.</u>
-          <u xml:id="u-66.28" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy podkreślić, że kierowane do Trybunału wnioski są opracowane zgodnie z wymogami ustawy, na wysokim poziomie, starannie motywowane, uwzględniające poglądy wyrażane w orzecznictwie i piśmiennictwie prawniczym. Znamienne jest, że większość wniosków znajduje poparcie ze strony Prokuratora Generalnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.29" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Na uwagę zasługuje, że w 1988 r. niektóre naczelne organy administracji państwowej uchylały lub zmieniały kwestionowane przepisy już po wszczęciu postępowania przed Trybunałem, a przed wydaniem orzeczenia. Nie można oczywiście odmawiać organom, które wydały wadliwy akt normatywny, prawa do usunięcia tej wady, jednakże taka praktyka nasuwa zastrzeżenia, zwłaszcza wtedy, gdy zmianę przepisu podejmuje się na krótko przed wyznaczonym terminem rozprawy. Długotrwały, z natury, rzeczy tok postępowania legislacyjnego, uwzględniający tryb uzgodnień międzyresortowych, konsultacje itp. czynności, powoduje często przedłużenie postępowania przed Trybunałem.</u>
-          <u xml:id="u-66.30" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Zmiana lub uchylenie kwestionowanego aktu normatywnego w takich warunkach powoduje umorzenie postępowania zamiast wyjaśnienia istoty sprawy w drodze jawnej rozprawy i wydania orzeczenia co do istoty sprawy. Tego rodzaju praktyki wywołują niekorzystne skutki dla zainteresowanych uczestników postępowania. Jeśli bowiem przy uchyleniu lub zmianie kwestionowanych przepisów nie wydaje się odpowiednich przepisów przejściowych, to wyroki sądowe lub arbitrażowe, albo decyzje administracyjne nie mogą być wznowione w trybie określonym przez art. 28 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, mającym zastosowanie tylko w następstwie wydania orzeczenia przez Trybunał, stwierdzającego niezgodność w prawie. W ten sposób pozbawia się również Trybunał możliwości szerszego wypowiedzenia się w danej sprawie, dokonania stosownej wykładni i wyrażenia w uzasadnieniu do orzeczenia stwierdzeń, zapewniających w przyszłości prawidłową legislację.</u>
-          <u xml:id="u-66.31" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Warto też zauważyć, że nadal nie wywiązują się z obowiązku informowania Trybunału organy wymienione w art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Chodzi o sygnalizowane im przez organy orzekające niezgodności w prawie, choć realizacja tego istotnego obowiązku mogłaby doprowadzić do usunięcia istniejących w tym zakresie uchybień.</u>
-          <u xml:id="u-66.32" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Na szczególne wyróżnienie zasługuje działalność Naczelnego Sądu Administracyjnego, który szeroko korzysta ze swych uprawnień do stawiania pytań prawnych i z którym współpracę Trybunał ocenia wyjątkowo wysoko. Na podobną ocenę zasługuje także aktywne współdziałanie z Trybunałem Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.</u>
-          <u xml:id="u-66.33" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Należy również podkreślić kontakty Trybunału z komisjami sejmowymi, a szczególnie: z Komisją Prac Ustawodawczych, Komisją Administracji, Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości oraz Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Trzeba również z uznaniem podkreślić współdziałanie z naczelnymi, centralnymi, organami administracji państwowej, których informacje przedstawiane na prośbę Trybunału pozwalają lepiej wyjaśnić aspekty prawne, motywy legislacyjne oraz przesłanki społeczno-gospodarcze niezbędne do wszechstronnego wyjaśnienia i prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.</u>
-          <u xml:id="u-66.34" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W kontekście inicjowania spraw przed Trybunałem na uwagę zasługują również skargi i wnioski obywateli kierowane do Trybunału. Nie stanowią one inicjatywy w ustawowym znaczeniu — nie są to bowiem wnioski uprawnionych uczestników postępowania — lecz tworzywo zawarte w skargach i wnioskach obywateli stanowi przedmiot starannych badań i rozważań Trybunału. Druk sejmowy nr 464 zawiera szczegółowe przedstawienie tego problemu. Tutaj pragnę ograniczyć się do zwrócenia uwagi, że około 40% skarg i wniosków obywateli nawiązywało do orzeczeń Trybunału oraz ich wykonywania w praktyce. Wiele takich skarg i wniosków obywateli wskazywało też na nowe problemy, które w 1988 r. stały się przedmiotem badań i orzeczeń z inicjatywy własnej Trybunału. Często poruszano w nich uwagi dotyczące stanu prawa w określonej dziedzinie bądź wykładni konkretnych przepisów prawnych. Tego rodzaju skargi i wnioski stanowią swoiste źródło informacji, dotyczących stosowania prawa, a także oceny aktów prawnych. Stanowią one też szczególną podstawę do podejmowania przez Trybunał postępowania z inicjatywy własnej. Wykaz tych spraw jest zawarty w druku sejmowym nr 464. Osobno jest tam wykazany zespół wystąpień sygnalizacyjnych Trybunału opartych na takich skargach i wnioskach obywateli.</u>
-          <u xml:id="u-66.35" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trzeci problem, to dziedziny prawa i źródła prawa w badaniach Trybunału Konstytucyjnego. Należy przede wszystkim określić cały system prawny, ażeby wiedzieć jak obszerny jest zakres działania i czym, jeśli tak wolno powiedzieć, w tym systemie prawnym gospodarujemy. Na tej podstawie dopiero można zlokalizować kompetencje i działalność Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.36" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Obecny rozwój życia społecznego charakteryzuje się tym, że przepisy prawa występują dosłownie we wszystkich dziedzinach życia. Być może, ta jurydyzacja życia społecznego jest nadmierna, lecz jest to podstawowe zagadnienie całego systemu prawnego. Przedmiotem regulacji prawnych są problemy polityczne, ekonomiczne, socjalne, kulturalne i wszelkie inne. Stwierdzenie to wskazuje, jak wielkie znaczenie mają regulacje prawne. Gwarancje konstytucyjności i legalności systemu prawnego nie są więc kwestią o charakterze tylko formalno-porządkowym, lecz stanowią również poważny problem społeczny i państwowy.</u>
-          <u xml:id="u-66.37" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">O tym jak poważny jest to problem świadczy liczba obowiązujących aktów normatywnych. Jak wynika z „Raportu o stanie prawa”, w roku 1985 obowiązywało u nas około 500 ustaw i dekretów, około 4 tys. aktów prawnych wykonawczych, takich jak rozporządzenia Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz około 10 tys. tzw. aktów resortowych. Dotychczasowe doświadczenie uczy, że podejmowane co kilka lat próby zasadniczego zmniejszenia liczby aktów normatywnych przynoszą jedynie przejściowo ograniczone rezultaty. Nie jest to zresztą tylko polski problem. Z tego też względu w wielu państwach, właśnie teraz, tworzone są różne rozwiązania instytucjonalne, mające zapewnić konstytucyjność i legalność prawa.</u>
-          <u xml:id="u-66.38" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Na szczególną uwagę zasługują decyzje Rady Ministrów z dnia 28 marca 1988 r. w zakresie porządkowania prawa. Rada Ministrów rozpatrzyła i przyjęła program prac legislacyjnych do roku 1990, koncentrując uwagę na realizacji zadań wynikających z wdrażania reformy gospodarczej oraz na związane z tym porządkowanie systemu prawnego. Fragment tej uchwały brzmi: „W przyjętym programie legislacyjnym zasadniczy nacisk położony jest na spójność i przejrzystość przepisów prawa. Rezultatem takiego podejścia jest nałożenie na ministrów i kierowników urzędów centralnych obowiązku dokonania do końca 1988 r. przeglądu resortowych aktów prawnych i ogłoszenia w dziennikach urzędowych do końca 1988 r. wykazów aktów obowiązujących. Przyjęto zasadę, że akty, które nie znajdą się w wykazach, utracą moc. Pozwoli to m.in. na likwidację tzw. prawa powielaczowego — nierzadko sprzecznego z aktami wyższego rzędu” Jak wynika z oświadczeń Ministra Sprawiedliwości prowadzony przez niego rejestr przepisów resortowych wykazuje na koniec stycznia 1989 r. ogółem 3709 aktów na ogólną liczbę 7500 wykazywanych dotychczas w rejestrze. Z tego wynika, że wielka liczba aktów resortowych — a więc ta liczba powyżej 3709 — utraciła moc obowiązującą. Stwierdzono również, że do 31 marca br. Minister Sprawiedliwości przedstawi Prezesowi Rady Ministrów ocenę resortowych aktów prawnych, których wykazy nadesłane przez wszystkich szefów ministerstw i urzędów centralnych są obecnie analizowane.</u>
-          <u xml:id="u-66.39" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trybunał zajmuje się przede wszystkim w swej praktyce aktami normatywnymi wydawanymi przez Rząd. Zważywszy, że liczba aktów wykonawczych przekracza wielokrotnie liczbę ustaw i dekretów — wolno przypuszczać, że sytuacja w tym względzie nie ulegnie zmianom nawet, gdy liczba aktów prawnych niższego rzędu ulegnie zmniejszeniu.</u>
-          <u xml:id="u-66.40" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Dotychczasowa praktyka Trybunału nasuwa spostrzeżenie o pilnej potrzebie uporządkowania źródeł prawa w tym sensie, ażeby nadać należytą rangę ustawie oraz rozporządzeniu i zredukować wszelkie inne rodzaje aktów normatywnych. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, najczęściej przedmiotem zarzutów były właśnie rozporządzenia. Największą liczbę źródeł prawa i zawartych w nich przepisów zbadał Trybunał w 1988 r. Stanowi to bowiem ok. 60% ogółu badanych źródeł w minionych trzech latach.</u>
-          <u xml:id="u-66.41" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Najliczniejszą grupę kwestionowanych w 1988 r. aktów prawnych stanowiły rozporządzenia — 14 spraw.</u>
-          <u xml:id="u-66.42" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">We wszystkich wypadkach podstawową przyczyną niezgodności badanych przepisów z ustawami były istotne uchybienia występujące w rozporządzeniach wykonawczych. Zamieszczone w nich przepisy były sprzeczne z treścią upoważnienia ustawowego do ich wydania bądź też były dotknięte innymi poważnymi uchybieniami, naruszającymi zasady tworzenia prawa. Nieprawidłowości te wyrażały się w wydaniu przepisów:</u>
-          <u xml:id="u-66.43" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— sprzecznych z treścią ustawowego upoważnienia, lub — regulujących, bez wyraźnego upoważnienia ustawy, materie zastrzeżone dla ustaw, lub — wkraczających w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami lub na ich podstawie, lub wreszcie — przepisów sprzecznych jednocześnie z Konstytucją i z ustawą.</u>
-          <u xml:id="u-66.44" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Niezgodności prawa z ustawami wystąpiły w aktach normatywnych wykonawczych, dotyczących różnych dziedzin prawa, a w szczególności prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.</u>
-          <u xml:id="u-66.45" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Czwarty problem to uwagi o procesie tworzenia prawa w badaniach Trybunału Konstytucyjnego. Kompetencje Trybunału są ograniczone wyłącznie do problematyki prawnej — i to prawa obowiązującego, czyli mówiąc językiem technicznym, Trybunał Konstytucyjny pracuje wyłącznie de lege lata. Nie bierze udziału w procesie tworzenia prawa, nie opiniuje projektów ustaw. Podkreślam, Trybunał zajmuje się wyłącznie badaniem konstytucyjności i legalności prawa obowiązującego. Orzecznictwo Trybunału wkracza także w problematykę ustrojową i formułuje wiele spostrzeżeń, a także zasad o charakterze ustrojowym. To przesądza o zainteresowaniu Trybunału problematyką porządkowania systemu prawnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.46" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Z doświadczeń Trybunału wynika, że obowiązujący stan procesu tworzenia prawa nie jest zadowalający. Jest to spowodowane zarówno niedostatkami konstytucyjnej regulacji systemu aktów prawnych, jak i regulowaniem istotnych kwestii z zakresu procesu tworzenia prawa przy pomocy przepisów różnej, często zbyt niskiej rangi, często niepublikowanych, fragmentarycznych i niedostatecznie spójnych. Ten stan rzeczy jest jedną z przyczyn obecnych braków w praktyce tworzenia prawa.</u>
-          <u xml:id="u-66.47" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Orzecznictwo Trybunału w 1988 r. potwierdza aktualność uwag sformułowanych w poprzednich informacjach przedkładanych Sejmowi, a dotyczących procesu tworzenia prawa. Odnosi się to przede wszystkim do takich zjawisk, jak:</u>
-          <u xml:id="u-66.48" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— po pierwsze — niewłaściwe formułowanie upoważnień ustawowych, dopuszczających znaczną dowolność w ustalaniu rozwiązań zawartych w aktach wykonawczych;</u>
-          <u xml:id="u-66.49" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— po drugie — przekraczanie granic upoważnienia ustawowego;</u>
-          <u xml:id="u-66.50" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— po trzecie — brak precyzji językowej, wieloznaczność używanych zwrotów i stosowanie różnych terminów dla określenia tych samych kwestii;</u>
-          <u xml:id="u-66.51" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— po czwarte — rozszerzanie zakresu obowiązków obywateli lub formułowanie tych obowiązków w aktach niższego rzędu;</u>
-          <u xml:id="u-66.52" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">— po piąte — uchybienia w zakresie prawa międzyczasowego — chodzi o to, że zmiany w przepisach, dokonywane przez właściwe organy administracji państwowej w związku z podjętym przez Trybunał postępowaniem lub w wyniku wydanego orzeczenia, nie mogą pomijać uprawnień osób, których świadczenia uregulowano na podstawie dotychczasowych przepisów, w sposób odmienny od nowych rozwiązań prawnych.</u>
-          <u xml:id="u-66.53" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W swoich informacjach z ubiegłych lat Trybunał sygnalizował Sejmowi potrzebę kompleksowego uregulowania procesu tworzenia prawa w oparciu o jednolite zasady i przy pomocy spójnych instytucji prawnych. Podjęcie prac nad nową Konstytucją, a także trwające od wielu lat prace nad projektem ustawy o tworzeniu prawa skłaniają do przypomnienia tych uwag.</u>
-          <u xml:id="u-66.54" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W opinii Trybunału unormowanie procesu tworzenia prawa w sposób kompleksowy powinno nastąpić przede wszystkim w nowej Konstytucji. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia w dziedzinie tworzenia prawa oraz potrzeby związane z reformą systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, nowa Konstytucja powinna precyzyjnie uregulować podstawowe założenia oraz wiodące instytucje procesu tworzenia i obowiązywania prawa.</u>
-          <u xml:id="u-66.55" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Nie podważa to zasadniczo celowości uchwalenia ustawy o tworzeniu prawa w ramach obecnie obowiązującej Konstytucji, jednak przy założeniu, że utoruje ona drogę nowym zasadom i instytucjom tworzenia prawa w przyszłej Konstytucji. W związku z ostatnimi projektami tej ustawy Trybunał pragnie jednak zwrócić uwagę, że niektóre projektowane rozwiązania odbiegają wyraźnie od linii orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Dotyczy to przepisów, które zrywają w istocie z konstytucyjną — i utrwaloną w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego — konstrukcją rozporządzenia naczelnych organów administracji państwowej jako aktu wykonawczego do ustawy. Są to art. 2 ust. 3 i art. 14 projektu ustawy z czerwca i grudnia 1988 r. Jeżeli ustawa o tworzeniu prawa ma być uchwalona w ramach obecnie obowiązującej Konstytucji, to Trybunał uważa za właściwe sygnalizowanie niepokoju związanego ze wspomnianymi przepisami projektu tej ustawy.</u>
-          <u xml:id="u-66.56" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do szczegółowej dokumentacji, zawartej w druku sejmowym nr 464, pragnę zwrócić uwagę na dwa szczegółowe problemy o wielkim znaczeniu w procesie tworzenia prawa i jego stosowania. Są to jednocześnie zagadnienia, które w sposób precyzyjny zawarte są w dwóch programowych przemówieniach Prezesa Rady Ministrów Mieczysława Rakowskiego.</u>
-          <u xml:id="u-66.57" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W programowym przemówieniu z dnia 17 października 1988 r., na pierwszym posiedzeniu Rady Ministrów w nowym składzie, Prezes Rady Ministrów sformułował następującą dyrektywę rządową: „Po piąte — odejść trzeba od nadmiernej reglamentacji prawnej, stwarzającej zbyt wiele barier i ograniczeń wobec inicjatywy ludzi. Premier zwrócił się w tym miejscu do ministrów, by szczególną uwagę zwracali na zasadę, że przepisy wykonawcze do ustaw nie mogą stwarzać barier dodatkowych ponad te, które są zawarte w ustawach”.</u>
-          <u xml:id="u-66.58" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do tej dyrektywy warto dodać, że Trybunał we wszystkich swoich informacjach przedkładanych Sejmowi zwracał uwagę na istotne znaczenie, jakie dla zapewnienia zgodności tworzonego prawa z Konstytucją i ustawami oraz zachowania spójności systemu prawnego ma ustalenie jednolitych zasad polityki prawodawstwa, obowiązującej wszystkie podmioty tworzące prawo. Wiąże się z tym przede wszystkim konieczność umocnienia funkcji legislacyjnej Sejmu i innych organów przedstawicielskich. Przyczyni się to do opanowania nadmiernej regulacji prawnej wynikającej m.in. stąd, że projekty aktów normatywnych — zwłaszcza niższego rzędu — nie zawsze były należycie uzasadnione i często były niedostatecznie przystosowane do zachodzących przemian politycznych, społecznych i gospodarczych. Wynikało to niejednokrotnie z faktu niewłaściwego wyboru formy regulacji prawnej i zbytniej kazuistyki uregulowań, powodującej nieoczekiwane następstwa w toku ich stosowania. Prawidłowe działanie prawa i jego stosowanie było również narażane na szkody wskutek zbytniego rozdrabniania regulacji na różnych szczeblach wykonawczych, np. przez tzw. subdelegacje i prawo powielaczowe, właściwe tzw. prawotwórstwu ministerialnemu. Należy przy tym zauważyć, że to ministerialne prawotwórstwo, uprawiane do niedawna dość szeroko przy pomocy różnych zarządzeń i okólników, często zawierało regulacje naruszające bezpośrednio prawa lub obowiązki obywateli.</u>
-          <u xml:id="u-66.59" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Inne przemówienie programowe Prezesa Rady Ministrów, wygłoszone w dniu 24 października 1988 r. na posiedzeniu Rady Ministrów z udziałem wojewodów i prezydentów miast stopnia wojewódzkiego, zawiera następujące stwierdzenie i dyrektywę: „Nasze obecne ustawy są w gruncie rzeczy rozwlekłymi utworami prawniczymi, których objętość obejmuje nieraz kilkanaście stron... Gdy obywatel bierze taką ustawę lub zarządzenie do ręki, czuje się zagubiony. Utwierdza się w przekonaniu, że jest bezbronny wobec urzędnika. Władza jawi mu się jako jakaś niezrozumiała, złowroga siła. No, a jeszcze dodać niespójność prawa, a także działanie prawa wstecz. Otóż chcę powiedzieć, że jeżeli ktoś będzie podejmował zarządzenia czy uchwały z mocą działania wstecz, to niech się zastanowi nad swoją przyszłością”.</u>
-          <u xml:id="u-66.60" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do tych stwierdzeń warto dodać, że orzecznictwo Trybunału wiele razy zajmowało się problemem działania ustawy wstecz w kontekście związków tego szkodliwego zjawiska z Konstytucją. Trybunał stwierdził, że chociaż zasada niedziałania ustawy wstecz nie została wyrażona wprost w Konstytucji, to jednak należy ją wyprowadzić w zasady -praworządności oraz z zasady zaufania obywateli do państwa, a więc tej zasady, która leży u podstaw wielu norm Konstytucji. Trybunał przyjął, że podstawową zasadą, którą ma urzeczywistnić prawo, jest warunek stabilności praw gwarantowanych przez ustawy i związanego z tym bezpieczeństwa prawnego obywateli. Wyraża je i chroni niewątpliwie zasada niedziałania prawa wstecz.</u>
-          <u xml:id="u-66.61" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Piąty i ostatni problem to niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego. „Słownik języka polskiego” określa termin — skuteczny — jako „dający pozytywne, pożądane wyniki, wywołujący oczekiwany skutek”. Ta definicja zawiera dwa aspekty: pierwszy — to wyniki bezpośrednie, drugi aspekt — to oczekiwanie na skutek.</u>
-          <u xml:id="u-66.62" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Skuteczność działania Trybunału można rozpatrywać w tych dwóch aspektach. Oczywiście przy zastrzeżeniu, że te spostrzeżenia obejmują pracę Trybunału w okresie trzech lat jego istnienia oraz że jest to praca wykonana przez zespół w pełnym składzie, a więc przez 12 sędziów Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.63" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Trzeba też dodać, że ani Trybunał, ani inne organy państwowe czy też placówki naukowe nie badały dotychczas skuteczności działania Trybunału Konstytucyjnego, chociażby tylko w sferze tworzenia i porządkowania prawa oraz funkcjonowania procesu legislacyjnego. Wydaje się, że warto podjąć takie badania uwzględniając także skutki społeczne i inne.</u>
-          <u xml:id="u-66.64" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Dające się ująć liczbowo, bezpośrednie skutki działalności Trybunału w dziedzinie stanu aktów normatywnych oraz ich udokumentowany wykaz jest zawarty w druku sejmowym nr 464.</u>
-          <u xml:id="u-66.65" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W 1988 roku na 165 zbadanych przepisów nie potwierdzono zarzutów tylko wobec 12 przepisów, występujących w różnych aktach prawnych. Warto zauważyć, że w ostatnich trzech latach 80% zbadanych przepisów prawa zostało uznanych bądź za niezgodne z aktami prawnymi wyższego rzędu, bądź za niespójne z nimi.</u>
-          <u xml:id="u-66.66" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">W okresie minionych trzech lat Trybunał uchylił — bądź nakazał zmianę przez właściwe organy — łącznie 52 przepisy prawne, w tym 35 jest jeszcze w toku postępowania przed Trybunałem, a 17 po wydaniu orzeczenia. Ponadto Trybunał, na podstawie swych orzeczeń, uchylił w drodze ogłoszenia w organach promulgacyjnych 2 przepisy, ponieważ właściwe organy nie dokonały tego w terminie, mimo prawomocnego orzeczenia Trybunału. W roku 1988 zostało uchylonych bądź zmienionych 18 przepisów, w tym 3 wskutek sygnalizacji Trybunału. W jednym wypadku dotyczyło to przepisów ustawy zmienionych na skutek sygnalizacji przekazanej Marszałkowi Sejmu.</u>
-          <u xml:id="u-66.67" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Te dane statystyczne określają zasięg bezpośredniej skuteczności działania Trybunału, a trzeba pamiętać, że każdy przepis zawiera regulację dotyczącą nieraz wielu tysięcy obywateli oraz ważnych interesów państwowych i społecznych. Ocena skuteczności Trybunału nie może być dokonywana jedynie w oparciu o kryteria statystyczne, a zwłaszcza o liczbę rozpatrywanych spraw, która zresztą nie jest mała i wykazuje systematyczny wzrost. Decyduje bowiem ranga i szeroki zasięg społeczny kwestionowanych przepisów. Tego rodzaju rozstrzygnięcia Trybunału umacniają wiarygodność naszego systemu prawnego i zaufanie do państwa. Orzecznictwo Trybunału stanowi jedną z gwarancji funkcjonowania życia publicznego zgodnie z nadrzędnymi konstytucyjnymi zasadami ustroju.</u>
-          <u xml:id="u-66.68" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Wymownym tego wyrazem jest informacja Biura Prasowego Rządu opublikowana dnia 2 stycznia 1989 r. pt: „96 dni Rządu Premiera Mieczysława Rakowskiego. Decyzje podjęte w 1988 r.”. Jak wynika z tej informacji na ogółem 55 decyzji Rządu o doniosłym zasięgu społeczno-prawnym, znaczna ich część jest związana z działalnością Trybunału.</u>
-          <u xml:id="u-66.69" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Jeśli chodzi o drugi aspekt, czyli o długofalową skuteczność działania Trybunału, to należy wskazać na wypracowanie przez Trybunał szeregu reguł dla praktyki legislacyjnej, która musi odpowiadać przepisom Konstytucji i ustaw. Wiele takich reguł już ustalono w oparciu o dotychczasowe orzecznictwo Trybunału. Są one szczegółowo przedstawione w druku sejmowym nr 464, w części II pt. „Zmiany w przepisach dokonane w wyniku orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego” oraz w części VI pt. „Spostrzeżenia dotyczące procesu tworzenia prawa”. Szczególną wartość mają te elementy orzecznictwa Trybunału, które ustalają wykładnię przepisów Konstytucji. Są to kwestie węzłowe dla Trybunału Konstytucyjnego.</u>
-          <u xml:id="u-66.70" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Istota rzeczy polega na tym, aby tego rodzaju reguły zostały wdrożone do powszechnej praktyki organów stanowiących prawo, w tym również dla Sejmu. Służą temu celowi szczególne kontakty Trybunału Konstytucyjnego z niektórymi organami Sejmu, a zwłaszcza z Komisją Prac Ustawodawczych, Komisją Administracji, Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości oraz Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Warto również dodać, że na życzenie Klubu Poselskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przedstawiliśmy na plenarnym posiedzeniu tego Klubu udokumentowany źródłowo referat pt. „Informacja o przyczynach i skutkach uchylonych przez Trybunał Konstytucyjny przepisów, których stroną był Rząd, łącznie ze skutkami prawnymi”.</u>
-          <u xml:id="u-66.71" who="#PrezesTrybunałuKonstytucyjnegoAlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi pragnę podkreślić, że ustawowe zadania Trybunału Konstytucyjnego stanowią proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, ażeby był to normalny proces. Trybunał Konstytucyjny utrwala w sposób bezwzględny zasadę nadrzędności Konstytucji i ustawy. Wykonując swoje zadania ustawowe Trybunał bardzo często stwierdza, że nie jest osamotniony w swej pracy. Ma to tym bardziej doniosłe znaczenie, że praca Trybunału Konstytucyjnego wymaga rozległych i złożonych badań. Sama nazwa Trybunału wiąże go bezpośrednio z Konstytucją. A przecież każda konstytucja jest nie tylko podstawowym aktem prawnym państwa, jest również programem politycznym państwa. Dziękuję.</u>
+          <u xml:id="u-66.0" who="#AlfonsKlafkowski">Obywatelu Marszałku! Wysoki Sejmie! Wykonując ustawowy obowiązek, Trybunał Konstytucyjny przedłożył we właściwym czasie doroczną „Informację o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa w 1988 r.”. Decyzją Prezydium Sejmu ten dokument został doręczony obywatelom posłom w formie druku sejmowego nr 464. Uzupełnienie tego dokumentu stanowi orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego publikowane na bieżąco w „Diariuszu Sejmowym” oraz w specjalnym rocznym wydawnictwie pt. „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”, którego trzeci tom jest w druku. Moja niniejsza informacja stanowi dodatkowy komentarz do druku sejmowego nr 464. Pragnę dodać, że ten druk jest opracowany w inny sposób niż dotychczasowe takie dokumenty Trybunału Konstytucyjnego. Zawiera on dodatkowy zestaw w postaci 5 tabel opracowanych w skali porównawczej pierwszych 3 lat działalności Trybunału Konstytucyjnego. Celem tego opracowania jest bardziej komunikatywne przedstawienie rozwoju Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.1" who="#AlfonsKlafkowski">Należy przypomnieć, że pozycja Trybunału Konstytucyjnego jest uregulowana przez trzy akty prawne: Konstytucję — w art. 33a, ustawę z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym oraz uchwałę Sejmu z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Te akty prawne kształtują model Trybunału Konstytucyjnego w następujący sposób:</u>
+          <u xml:id="u-66.2" who="#AlfonsKlafkowski">Po pierwsze — powołują Trybunał Konstytucyjny jako fachowy organ prawny, wyposażony w wyspecjalizowaną funkcję oceny konstytucyjności i legalności prawa, w tym także kontroli aktów ustawodawczych, ale z zachowaniem zwierzchnich uprawnień Sejmu.</u>
+          <u xml:id="u-66.3" who="#AlfonsKlafkowski">Po drugie — nadają Trybunałowi Konstytucyjnemu uprawnienia do eliminacji z systemu prawa obowiązującego aktów prawnych lub ich norm sprzecznych z Konstytucją lub ustawami. Tym różnią się kompetencje Trybunału Konstytucyjnego w szczególności od kompetencji sądowych organów stosowania prawa.</u>
+          <u xml:id="u-66.4" who="#AlfonsKlafkowski">Po trzecie — nakładają na określone organy państwowe obowiązek informowania Trybunału Konstytucyjnego o wszystkich im sygnalizowanych przez organy orzekające niezgodnościach aktów ustawodawczych z Konstytucją oraz innych aktów z Konstytucją i ustawami. Obowiązek ten istnieje niezależnie od kompetencji organów państwa, w tym Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, do sygnalizowania organom prawotwórczym o uchybieniach w prawie lub potrzebie zmian w prawie.</u>
+          <u xml:id="u-66.5" who="#AlfonsKlafkowski">Po czwarte — w 1988 r. Trybunał Konstytucyjny rozwijał w dalszym ciągu wszystkie rodzaje swej ustawowej działalności. Trybunał podejmuje swoje czynności albo orzekając na wniosek uprawnionych organów, albo udzielając odpowiedzi na pytania prawne, albo podejmując czynności z inicjatywy własnej, albo rozwijając działalność sygnalizacyjną, wskazującą na uchybienia i luki w prawie.</u>
+          <u xml:id="u-66.6" who="#AlfonsKlafkowski">Te cztery formy działalności Trybunału Konstytucyjnego są jednakowo ważne i służą podstawowemu celowi, jakim jest czuwanie nad konstytucyjnością i zgodnością z ustawami obowiązującego prawa.</u>
+          <u xml:id="u-66.7" who="#AlfonsKlafkowski">Dokumentacja szczegółowa pracy Trybunału w 1988 r. jest zawarta w druku sejmowym nr 464. Ja ograniczam się tutaj do przedstawienia niektórych problemów prawnych, w szczególności przedstawiam te problemy, które mogą być przydatne w działalności legislacyjnej i kontrolnej Sejmu. Są to następujące problemy:</u>
+          <u xml:id="u-66.8" who="#AlfonsKlafkowski">1) główne rodzaje spraw rozpatrywanych przez Trybunał Konstytucyjny;</u>
+          <u xml:id="u-66.9" who="#AlfonsKlafkowski">2) podmioty inicjujące postępowanie przed Trybunałem;</u>
+          <u xml:id="u-66.10" who="#AlfonsKlafkowski">3) dziedziny prawa i źródła prawa w badaniach Trybunału;</u>
+          <u xml:id="u-66.11" who="#AlfonsKlafkowski">4) uwagi o procesie tworzenia prawa w badaniach Trybunału;</u>
+          <u xml:id="u-66.12" who="#AlfonsKlafkowski">5) niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.13" who="#AlfonsKlafkowski">Przechodzę do omówienia tych problemów.</u>
+          <u xml:id="u-66.14" who="#AlfonsKlafkowski">Pierwszy problem — główne rodzaje spraw rozpatrywanych przez Trybunał Konstytucyjny. Przechodząc do usystematyzowanego omówienia głównych rodzajów spraw, którymi zajmował się Trybunał, pragnę podkreślić, że charakter tych spraw wskazuje na głębsze źródła i obszary istniejących lub możliwych konfliktów. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że niektóre regulacje prawne, zakwestionowane przez Trybunał, mają już długoletnią tradycję. Rozstrzygnięcia w niektórych takich sprawach dawały podstawę do formułowania wykładni o charakterze zasadniczym, dotyczących zwłaszcza hierarchii aktów prawnych, trybu określenia praw i obowiązków obywateli oraz kształtu i zakresu przepisów wykonawczych.</u>
+          <u xml:id="u-66.15" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał wszczynał w 1988 r. postępowanie w 29 sprawach. Było to 19 spraw podjętych na wniosek, 3 sprawy podjęte na pytania prawne oraz 7 spraw podjętych z inicjatywy własnej Trybunału. Najwięcej spraw kierowały do Trybunału organizacje związkowe i społeczno-zawodowe — 8 takich spraw. W pozostałych sprawach wystąpili: Rzecznik Praw Obywatelskich — 5 razy, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego — 4-krotnie i Prokurator Generalny — 2 razy. Wszystkie pytania prawne skierował do Trybunału Konstytucyjnego Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Ponadto Trybunał zakończył postępowanie w 9 sprawach wszczętych w 1987 r.</u>
+          <u xml:id="u-66.16" who="#AlfonsKlafkowski">Łącznie w 1988 r. zapadło 8 orzeczeń rozstrzygających o zgodności bądź niezgodności badanych aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami oraz 11 postanowień o umorzeniu postępowania wskutek utraty mocy aktu normatywnego lub przepisu już po wszczęciu sprawy przez Trybunał, a przed wydaniem orzeczenia. Trybunał wydał w 6 przypadkach postanowienia sygnalizujące uchybienia bądź luki w prawie, których usunięcie uznał za niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. W dwóch przypadkach Trybunał postanowił nie nadać wnioskom dalszego biegu, w jednym przypadku zwrócił wniosek w celu uzupełnienia. Nadto w 14 sprawach wszczętych w 1988 r. postępowanie nie zostało jeszcze zakończone.</u>
+          <u xml:id="u-66.17" who="#AlfonsKlafkowski">Badania Trybunału obejmowały akty normatywne, zawierające przepisy prawne, których konstytucyjność lub legalność została zakwestionowana — w tym 1 ustawa, 14 rozporządzeń i 8 innych aktów normatywnych — oraz inne akty prawne, będące bezpośrednio lub pośrednio związane z przedmiotem postępowania. Dotyczyło to 71 ustaw, 34 rozporządzeń i 26 innych aktów. Przedmiotem zarzutu były w 1988 r. przed Trybunałem 92 przepisy kwestionowane przez wnioskodawców.</u>
+          <u xml:id="u-66.18" who="#AlfonsKlafkowski">Badania prowadzone przez Trybunał obejmowały w szczególności przepisy z zakresu: prawa konstytucyjnego — 17 spraw, prawa administracyjnego i finansowego — 10 spraw, prawa pracy — 10 spraw, prawa cywilnego — 7 spraw i prawa karnego — 3 sprawy. Dotyczyły one w 13 sprawach podstawowych praw obywatelskich, regulowanych przez Konstytucję, a w 12 sprawach takich zasad tworzenia prawa, jak: niedziałanie prawa wstecz, przestrzeganie granic upoważnienia ustawowego, niestosowanie tzw. subdelegacji pozbawionej podstawy ustawowej i inne. Szczegółowe dane na ten temat zawarte są w tabelach załączonych do druku sejmowego nr 464. Jak z tego wynika, rozpatrywane sprawy dotyczyły zagadnień o istotnym znaczeniu dla państwa i obywateli, a także dla porządkowania prawa, umacniania praworządności i usprawniania procesu zarządzania. Wnioski i pytania prawne kwestionowały określone unormowania ustawowe lub przepisy zawarte w aktach wykonawczych do ustaw jako niezgodne z przepisami Konstytucji bądź z przepisami ustaw.</u>
+          <u xml:id="u-66.19" who="#AlfonsKlafkowski">W pierwszej grupie, a więc w sprawach dotyczących niezgodności z konstytucją, Trybunał rozpatrywał 7 spraw. Dotyczyły one naruszenia takich norm Konstytucji, jak: równość wobec prawa, zasada sprawiedliwości, wolność słowa, tajemnica korespondencji, prawo do zatrudnienia za wynagrodzeniem według ilości i jakości pracy, prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy. Przedmiotem orzeczeń były tak istotne problemy społeczne i prawne, jak: zasady nabywania uprawnień do renty inwalidzkiej, zbieg świadczeń emerytalnych i rentowych polskich i zagranicznych, relacja między składką ubezpieczenia społecznego a wymiarem emerytury i renty, ograniczenie w dostawie i zużyciu opału dla ludności, wynagrodzenie kierowników zakładów pracy, wymogi kwalifikacyjne do wykonywania niektórych usług przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej, kontrola treści informacji przekazywanych drogą telekomunikacyjną. Wszystkie te problemy są w sposób udokumentowany przedstawione w druku sejmowym nr 464.</u>
+          <u xml:id="u-66.20" who="#AlfonsKlafkowski">W drugiej grupie, a więc w sprawach dotyczących niezgodności z ustawami, Trybunał wydał postanowienia w jedenastu sprawach. Były to sprawy dotyczące: rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów — jedna; Rady Ministrów — sześć; uchwał Rady Ministrów — dwie oraz rozporządzeń i zarządzeń ministrów — sześć.</u>
+          <u xml:id="u-66.21" who="#AlfonsKlafkowski">We wszystkich przypadkach podstawową przyczyną niezgodności badanych przepisów były istotne uchybienia występujące w aktach prawnych wykonawczych. Zamieszczone w nich przepisy były sprzeczne z treścią ustawowego upoważnienia do ich wydania bądź też wykazywały uchybienia naruszające zasady tworzenia prawa. Podobnie jak wykazywał to Trybunał w poprzednich latach, te uchybienia polegały na wydawaniu przepisów:</u>
+          <u xml:id="u-66.22" who="#AlfonsKlafkowski">— regulujących, bez wyraźnego upoważnienia ustawy, materie zastrzeżone dla ustaw:</u>
+          <u xml:id="u-66.23" who="#AlfonsKlafkowski">— wkraczających w sferę materii prawnych, regulowanych innymi ustawami lub na ich podstawie;</u>
+          <u xml:id="u-66.24" who="#AlfonsKlafkowski">— sprzecznych jednocześnie z ustawą i Konstytucją.</u>
+          <u xml:id="u-66.25" who="#AlfonsKlafkowski">Tego rodzaju niezgodności z ustawami wystąpiły w aktach prawnych wykonawczych dotyczących takich zagadnień, jak: ekwiwalent pieniężny za deputat węglowy, orzekanie o uprawnieniach kombatanckich, zasady ustalania podatku od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń, obrót dewizami przez przedsiębiorstwa zagraniczne i z udziałem zagranicznym, ubezpieczenia społeczne rolników, podstawy wymiaru świadczeń emerytalnych i rentowych, ograniczenia w korzystaniu przez właścicieli ze środków transportu drogowego, warunki podjęcia aplikacji radcowskiej, obowiązek uzasadniania decyzji administracyjnych, ustalenie opłat z tytułu użytkowania wieczystego, wydawanie tak zwanych przepisów międzyczasowych. Wszystkie te problemy, w których wystąpiły istotne zjawiska natury prawnej i społecznej, są przedstawione w sposób udokumentowany w druku sejmowym nr 464.</u>
+          <u xml:id="u-66.26" who="#AlfonsKlafkowski">Osobno pragnę przedstawić wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału dotyczące uchybień i luk w prawie. Ustawa o Trybunale nakłada w art. 5 obowiązek przedstawiania Sejmowi i innym organom stanowiącym prawo uwag o stwierdzonych uchybieniach, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego. Ustawa o Trybunale oraz uchwała Sejmu w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem zawiera jedynie ogólne postanowienia w tym zakresie. Bardziej szczegółowo określa tę instytucję regulamin czynności uchwalony przez Trybunał zgodnie z upoważnieniem zawartym w art. 32 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Postanowienia regulaminu są oczywiście zawarte w granicach upoważnienia ustawowego oraz uchwały Sejmu. Stąd w dalszym ciągu są aktualne wnioski zawarte w poprzedniej „Informacji Trybunału Konstytucyjnego za rok 1987”, mianowicie w sprawie ustawowego obowiązku naczelnych i centralnych organów administracji państwowej reagowania na wystąpienia sygnalizacyjne Trybunału oraz przedstawiania na piśmie motywów negatywnego stanowiska wobec jego wystąpień sygnalizacyjnych. Wykaz wystąpień sygnalizacyjnych Trybunału w 1988 r., wraz ze szczegółową dokumentacją, jest zawarty w druku sejmowym nr 464. Pragnę jedynie dodać, że w tym okresie pięć wystąpień sygnalizacyjnych skierował Trybunał do Marszałka Sejmu oraz siedem takich wystąpień do Rady Ministrów.</u>
+          <u xml:id="u-66.27" who="#AlfonsKlafkowski">Drugi problem, to podmioty inicjujące postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Uczestnikami postępowania przed Trybunałem są: wnioskodawca — w 1988 r. wystąpił w tej grupie dodatkowo Rzecznik Praw Obywatelskich — dalej organ, który wydał akt objęty wnioskiem lub pytaniem prawnym, oraz Prokurator Generalny. Zadaniem uczestników postępowania jest wspomaganie Trybunału w realizacji jego podstawowych celów, czyli ochrony konstytucyjności i legalności systemu prawa oraz przestrzegania praworządności.</u>
+          <u xml:id="u-66.28" who="#AlfonsKlafkowski">Należy podkreślić, że kierowane do Trybunału wnioski są opracowane zgodnie z wymogami ustawy, na wysokim poziomie, starannie motywowane, uwzględniające poglądy wyrażane w orzecznictwie i piśmiennictwie prawniczym. Znamienne jest, że większość wniosków znajduje poparcie ze strony Prokuratora Generalnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.29" who="#AlfonsKlafkowski">Na uwagę zasługuje, że w 1988 r. niektóre naczelne organy administracji państwowej uchylały lub zmieniały kwestionowane przepisy już po wszczęciu postępowania przed Trybunałem, a przed wydaniem orzeczenia. Nie można oczywiście odmawiać organom, które wydały wadliwy akt normatywny, prawa do usunięcia tej wady, jednakże taka praktyka nasuwa zastrzeżenia, zwłaszcza wtedy, gdy zmianę przepisu podejmuje się na krótko przed wyznaczonym terminem rozprawy. Długotrwały, z natury, rzeczy tok postępowania legislacyjnego, uwzględniający tryb uzgodnień międzyresortowych, konsultacje itp. czynności, powoduje często przedłużenie postępowania przed Trybunałem.</u>
+          <u xml:id="u-66.30" who="#AlfonsKlafkowski">Zmiana lub uchylenie kwestionowanego aktu normatywnego w takich warunkach powoduje umorzenie postępowania zamiast wyjaśnienia istoty sprawy w drodze jawnej rozprawy i wydania orzeczenia co do istoty sprawy. Tego rodzaju praktyki wywołują niekorzystne skutki dla zainteresowanych uczestników postępowania. Jeśli bowiem przy uchyleniu lub zmianie kwestionowanych przepisów nie wydaje się odpowiednich przepisów przejściowych, to wyroki sądowe lub arbitrażowe, albo decyzje administracyjne nie mogą być wznowione w trybie określonym przez art. 28 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, mającym zastosowanie tylko w następstwie wydania orzeczenia przez Trybunał, stwierdzającego niezgodność w prawie. W ten sposób pozbawia się również Trybunał możliwości szerszego wypowiedzenia się w danej sprawie, dokonania stosownej wykładni i wyrażenia w uzasadnieniu do orzeczenia stwierdzeń, zapewniających w przyszłości prawidłową legislację.</u>
+          <u xml:id="u-66.31" who="#AlfonsKlafkowski">Warto też zauważyć, że nadal nie wywiązują się z obowiązku informowania Trybunału organy wymienione w art. 22 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Chodzi o sygnalizowane im przez organy orzekające niezgodności w prawie, choć realizacja tego istotnego obowiązku mogłaby doprowadzić do usunięcia istniejących w tym zakresie uchybień.</u>
+          <u xml:id="u-66.32" who="#AlfonsKlafkowski">Na szczególne wyróżnienie zasługuje działalność Naczelnego Sądu Administracyjnego, który szeroko korzysta ze swych uprawnień do stawiania pytań prawnych i z którym współpracę Trybunał ocenia wyjątkowo wysoko. Na podobną ocenę zasługuje także aktywne współdziałanie z Trybunałem Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.</u>
+          <u xml:id="u-66.33" who="#AlfonsKlafkowski">Należy również podkreślić kontakty Trybunału z komisjami sejmowymi, a szczególnie: z Komisją Prac Ustawodawczych, Komisją Administracji, Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości oraz Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Trzeba również z uznaniem podkreślić współdziałanie z naczelnymi, centralnymi, organami administracji państwowej, których informacje przedstawiane na prośbę Trybunału pozwalają lepiej wyjaśnić aspekty prawne, motywy legislacyjne oraz przesłanki społeczno-gospodarcze niezbędne do wszechstronnego wyjaśnienia i prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.</u>
+          <u xml:id="u-66.34" who="#AlfonsKlafkowski">W kontekście inicjowania spraw przed Trybunałem na uwagę zasługują również skargi i wnioski obywateli kierowane do Trybunału. Nie stanowią one inicjatywy w ustawowym znaczeniu — nie są to bowiem wnioski uprawnionych uczestników postępowania — lecz tworzywo zawarte w skargach i wnioskach obywateli stanowi przedmiot starannych badań i rozważań Trybunału. Druk sejmowy nr 464 zawiera szczegółowe przedstawienie tego problemu. Tutaj pragnę ograniczyć się do zwrócenia uwagi, że około 40% skarg i wniosków obywateli nawiązywało do orzeczeń Trybunału oraz ich wykonywania w praktyce. Wiele takich skarg i wniosków obywateli wskazywało też na nowe problemy, które w 1988 r. stały się przedmiotem badań i orzeczeń z inicjatywy własnej Trybunału. Często poruszano w nich uwagi dotyczące stanu prawa w określonej dziedzinie bądź wykładni konkretnych przepisów prawnych. Tego rodzaju skargi i wnioski stanowią swoiste źródło informacji, dotyczących stosowania prawa, a także oceny aktów prawnych. Stanowią one też szczególną podstawę do podejmowania przez Trybunał postępowania z inicjatywy własnej. Wykaz tych spraw jest zawarty w druku sejmowym nr 464. Osobno jest tam wykazany zespół wystąpień sygnalizacyjnych Trybunału opartych na takich skargach i wnioskach obywateli.</u>
+          <u xml:id="u-66.35" who="#AlfonsKlafkowski">Trzeci problem, to dziedziny prawa i źródła prawa w badaniach Trybunału Konstytucyjnego. Należy przede wszystkim określić cały system prawny, ażeby wiedzieć jak obszerny jest zakres działania i czym, jeśli tak wolno powiedzieć, w tym systemie prawnym gospodarujemy. Na tej podstawie dopiero można zlokalizować kompetencje i działalność Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.36" who="#AlfonsKlafkowski">Obecny rozwój życia społecznego charakteryzuje się tym, że przepisy prawa występują dosłownie we wszystkich dziedzinach życia. Być może, ta jurydyzacja życia społecznego jest nadmierna, lecz jest to podstawowe zagadnienie całego systemu prawnego. Przedmiotem regulacji prawnych są problemy polityczne, ekonomiczne, socjalne, kulturalne i wszelkie inne. Stwierdzenie to wskazuje, jak wielkie znaczenie mają regulacje prawne. Gwarancje konstytucyjności i legalności systemu prawnego nie są więc kwestią o charakterze tylko formalno-porządkowym, lecz stanowią również poważny problem społeczny i państwowy.</u>
+          <u xml:id="u-66.37" who="#AlfonsKlafkowski">O tym jak poważny jest to problem świadczy liczba obowiązujących aktów normatywnych. Jak wynika z „Raportu o stanie prawa”, w roku 1985 obowiązywało u nas około 500 ustaw i dekretów, około 4 tys. aktów prawnych wykonawczych, takich jak rozporządzenia Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz około 10 tys. tzw. aktów resortowych. Dotychczasowe doświadczenie uczy, że podejmowane co kilka lat próby zasadniczego zmniejszenia liczby aktów normatywnych przynoszą jedynie przejściowo ograniczone rezultaty. Nie jest to zresztą tylko polski problem. Z tego też względu w wielu państwach, właśnie teraz, tworzone są różne rozwiązania instytucjonalne, mające zapewnić konstytucyjność i legalność prawa.</u>
+          <u xml:id="u-66.38" who="#AlfonsKlafkowski">Na szczególną uwagę zasługują decyzje Rady Ministrów z dnia 28 marca 1988 r. w zakresie porządkowania prawa. Rada Ministrów rozpatrzyła i przyjęła program prac legislacyjnych do roku 1990, koncentrując uwagę na realizacji zadań wynikających z wdrażania reformy gospodarczej oraz na związane z tym porządkowanie systemu prawnego. Fragment tej uchwały brzmi: „W przyjętym programie legislacyjnym zasadniczy nacisk położony jest na spójność i przejrzystość przepisów prawa. Rezultatem takiego podejścia jest nałożenie na ministrów i kierowników urzędów centralnych obowiązku dokonania do końca 1988 r. przeglądu resortowych aktów prawnych i ogłoszenia w dziennikach urzędowych do końca 1988 r. wykazów aktów obowiązujących. Przyjęto zasadę, że akty, które nie znajdą się w wykazach, utracą moc. Pozwoli to m.in. na likwidację tzw. prawa powielaczowego — nierzadko sprzecznego z aktami wyższego rzędu” Jak wynika z oświadczeń Ministra Sprawiedliwości prowadzony przez niego rejestr przepisów resortowych wykazuje na koniec stycznia 1989 r. ogółem 3709 aktów na ogólną liczbę 7500 wykazywanych dotychczas w rejestrze. Z tego wynika, że wielka liczba aktów resortowych — a więc ta liczba powyżej 3709 — utraciła moc obowiązującą. Stwierdzono również, że do 31 marca br. Minister Sprawiedliwości przedstawi Prezesowi Rady Ministrów ocenę resortowych aktów prawnych, których wykazy nadesłane przez wszystkich szefów ministerstw i urzędów centralnych są obecnie analizowane.</u>
+          <u xml:id="u-66.39" who="#AlfonsKlafkowski">Trybunał zajmuje się przede wszystkim w swej praktyce aktami normatywnymi wydawanymi przez Rząd. Zważywszy, że liczba aktów wykonawczych przekracza wielokrotnie liczbę ustaw i dekretów — wolno przypuszczać, że sytuacja w tym względzie nie ulegnie zmianom nawet, gdy liczba aktów prawnych niższego rzędu ulegnie zmniejszeniu.</u>
+          <u xml:id="u-66.40" who="#AlfonsKlafkowski">Dotychczasowa praktyka Trybunału nasuwa spostrzeżenie o pilnej potrzebie uporządkowania źródeł prawa w tym sensie, ażeby nadać należytą rangę ustawie oraz rozporządzeniu i zredukować wszelkie inne rodzaje aktów normatywnych. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, najczęściej przedmiotem zarzutów były właśnie rozporządzenia. Największą liczbę źródeł prawa i zawartych w nich przepisów zbadał Trybunał w 1988 r. Stanowi to bowiem ok. 60% ogółu badanych źródeł w minionych trzech latach.</u>
+          <u xml:id="u-66.41" who="#AlfonsKlafkowski">Najliczniejszą grupę kwestionowanych w 1988 r. aktów prawnych stanowiły rozporządzenia — 14 spraw.</u>
+          <u xml:id="u-66.42" who="#AlfonsKlafkowski">We wszystkich wypadkach podstawową przyczyną niezgodności badanych przepisów z ustawami były istotne uchybienia występujące w rozporządzeniach wykonawczych. Zamieszczone w nich przepisy były sprzeczne z treścią upoważnienia ustawowego do ich wydania bądź też były dotknięte innymi poważnymi uchybieniami, naruszającymi zasady tworzenia prawa. Nieprawidłowości te wyrażały się w wydaniu przepisów:</u>
+          <u xml:id="u-66.43" who="#AlfonsKlafkowski">— sprzecznych z treścią ustawowego upoważnienia, lub — regulujących, bez wyraźnego upoważnienia ustawy, materie zastrzeżone dla ustaw, lub — wkraczających w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami lub na ich podstawie, lub wreszcie — przepisów sprzecznych jednocześnie z Konstytucją i z ustawą.</u>
+          <u xml:id="u-66.44" who="#AlfonsKlafkowski">Niezgodności prawa z ustawami wystąpiły w aktach normatywnych wykonawczych, dotyczących różnych dziedzin prawa, a w szczególności prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.</u>
+          <u xml:id="u-66.45" who="#AlfonsKlafkowski">Czwarty problem to uwagi o procesie tworzenia prawa w badaniach Trybunału Konstytucyjnego. Kompetencje Trybunału są ograniczone wyłącznie do problematyki prawnej — i to prawa obowiązującego, czyli mówiąc językiem technicznym, Trybunał Konstytucyjny pracuje wyłącznie de lege lata. Nie bierze udziału w procesie tworzenia prawa, nie opiniuje projektów ustaw. Podkreślam, Trybunał zajmuje się wyłącznie badaniem konstytucyjności i legalności prawa obowiązującego. Orzecznictwo Trybunału wkracza także w problematykę ustrojową i formułuje wiele spostrzeżeń, a także zasad o charakterze ustrojowym. To przesądza o zainteresowaniu Trybunału problematyką porządkowania systemu prawnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.46" who="#AlfonsKlafkowski">Z doświadczeń Trybunału wynika, że obowiązujący stan procesu tworzenia prawa nie jest zadowalający. Jest to spowodowane zarówno niedostatkami konstytucyjnej regulacji systemu aktów prawnych, jak i regulowaniem istotnych kwestii z zakresu procesu tworzenia prawa przy pomocy przepisów różnej, często zbyt niskiej rangi, często niepublikowanych, fragmentarycznych i niedostatecznie spójnych. Ten stan rzeczy jest jedną z przyczyn obecnych braków w praktyce tworzenia prawa.</u>
+          <u xml:id="u-66.47" who="#AlfonsKlafkowski">Orzecznictwo Trybunału w 1988 r. potwierdza aktualność uwag sformułowanych w poprzednich informacjach przedkładanych Sejmowi, a dotyczących procesu tworzenia prawa. Odnosi się to przede wszystkim do takich zjawisk, jak:</u>
+          <u xml:id="u-66.48" who="#AlfonsKlafkowski">— po pierwsze — niewłaściwe formułowanie upoważnień ustawowych, dopuszczających znaczną dowolność w ustalaniu rozwiązań zawartych w aktach wykonawczych;</u>
+          <u xml:id="u-66.49" who="#AlfonsKlafkowski">— po drugie — przekraczanie granic upoważnienia ustawowego;</u>
+          <u xml:id="u-66.50" who="#AlfonsKlafkowski">— po trzecie — brak precyzji językowej, wieloznaczność używanych zwrotów i stosowanie różnych terminów dla określenia tych samych kwestii;</u>
+          <u xml:id="u-66.51" who="#AlfonsKlafkowski">— po czwarte — rozszerzanie zakresu obowiązków obywateli lub formułowanie tych obowiązków w aktach niższego rzędu;</u>
+          <u xml:id="u-66.52" who="#AlfonsKlafkowski">— po piąte — uchybienia w zakresie prawa międzyczasowego — chodzi o to, że zmiany w przepisach, dokonywane przez właściwe organy administracji państwowej w związku z podjętym przez Trybunał postępowaniem lub w wyniku wydanego orzeczenia, nie mogą pomijać uprawnień osób, których świadczenia uregulowano na podstawie dotychczasowych przepisów, w sposób odmienny od nowych rozwiązań prawnych.</u>
+          <u xml:id="u-66.53" who="#AlfonsKlafkowski">W swoich informacjach z ubiegłych lat Trybunał sygnalizował Sejmowi potrzebę kompleksowego uregulowania procesu tworzenia prawa w oparciu o jednolite zasady i przy pomocy spójnych instytucji prawnych. Podjęcie prac nad nową Konstytucją, a także trwające od wielu lat prace nad projektem ustawy o tworzeniu prawa skłaniają do przypomnienia tych uwag.</u>
+          <u xml:id="u-66.54" who="#AlfonsKlafkowski">W opinii Trybunału unormowanie procesu tworzenia prawa w sposób kompleksowy powinno nastąpić przede wszystkim w nowej Konstytucji. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia w dziedzinie tworzenia prawa oraz potrzeby związane z reformą systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, nowa Konstytucja powinna precyzyjnie uregulować podstawowe założenia oraz wiodące instytucje procesu tworzenia i obowiązywania prawa.</u>
+          <u xml:id="u-66.55" who="#AlfonsKlafkowski">Nie podważa to zasadniczo celowości uchwalenia ustawy o tworzeniu prawa w ramach obecnie obowiązującej Konstytucji, jednak przy założeniu, że utoruje ona drogę nowym zasadom i instytucjom tworzenia prawa w przyszłej Konstytucji. W związku z ostatnimi projektami tej ustawy Trybunał pragnie jednak zwrócić uwagę, że niektóre projektowane rozwiązania odbiegają wyraźnie od linii orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Dotyczy to przepisów, które zrywają w istocie z konstytucyjną — i utrwaloną w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego — konstrukcją rozporządzenia naczelnych organów administracji państwowej jako aktu wykonawczego do ustawy. Są to art. 2 ust. 3 i art. 14 projektu ustawy z czerwca i grudnia 1988 r. Jeżeli ustawa o tworzeniu prawa ma być uchwalona w ramach obecnie obowiązującej Konstytucji, to Trybunał uważa za właściwe sygnalizowanie niepokoju związanego ze wspomnianymi przepisami projektu tej ustawy.</u>
+          <u xml:id="u-66.56" who="#AlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do szczegółowej dokumentacji, zawartej w druku sejmowym nr 464, pragnę zwrócić uwagę na dwa szczegółowe problemy o wielkim znaczeniu w procesie tworzenia prawa i jego stosowania. Są to jednocześnie zagadnienia, które w sposób precyzyjny zawarte są w dwóch programowych przemówieniach Prezesa Rady Ministrów Mieczysława Rakowskiego.</u>
+          <u xml:id="u-66.57" who="#AlfonsKlafkowski">W programowym przemówieniu z dnia 17 października 1988 r., na pierwszym posiedzeniu Rady Ministrów w nowym składzie, Prezes Rady Ministrów sformułował następującą dyrektywę rządową: „Po piąte — odejść trzeba od nadmiernej reglamentacji prawnej, stwarzającej zbyt wiele barier i ograniczeń wobec inicjatywy ludzi. Premier zwrócił się w tym miejscu do ministrów, by szczególną uwagę zwracali na zasadę, że przepisy wykonawcze do ustaw nie mogą stwarzać barier dodatkowych ponad te, które są zawarte w ustawach”.</u>
+          <u xml:id="u-66.58" who="#AlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do tej dyrektywy warto dodać, że Trybunał we wszystkich swoich informacjach przedkładanych Sejmowi zwracał uwagę na istotne znaczenie, jakie dla zapewnienia zgodności tworzonego prawa z Konstytucją i ustawami oraz zachowania spójności systemu prawnego ma ustalenie jednolitych zasad polityki prawodawstwa, obowiązującej wszystkie podmioty tworzące prawo. Wiąże się z tym przede wszystkim konieczność umocnienia funkcji legislacyjnej Sejmu i innych organów przedstawicielskich. Przyczyni się to do opanowania nadmiernej regulacji prawnej wynikającej m.in. stąd, że projekty aktów normatywnych — zwłaszcza niższego rzędu — nie zawsze były należycie uzasadnione i często były niedostatecznie przystosowane do zachodzących przemian politycznych, społecznych i gospodarczych. Wynikało to niejednokrotnie z faktu niewłaściwego wyboru formy regulacji prawnej i zbytniej kazuistyki uregulowań, powodującej nieoczekiwane następstwa w toku ich stosowania. Prawidłowe działanie prawa i jego stosowanie było również narażane na szkody wskutek zbytniego rozdrabniania regulacji na różnych szczeblach wykonawczych, np. przez tzw. subdelegacje i prawo powielaczowe, właściwe tzw. prawotwórstwu ministerialnemu. Należy przy tym zauważyć, że to ministerialne prawotwórstwo, uprawiane do niedawna dość szeroko przy pomocy różnych zarządzeń i okólników, często zawierało regulacje naruszające bezpośrednio prawa lub obowiązki obywateli.</u>
+          <u xml:id="u-66.59" who="#AlfonsKlafkowski">Inne przemówienie programowe Prezesa Rady Ministrów, wygłoszone w dniu 24 października 1988 r. na posiedzeniu Rady Ministrów z udziałem wojewodów i prezydentów miast stopnia wojewódzkiego, zawiera następujące stwierdzenie i dyrektywę: „Nasze obecne ustawy są w gruncie rzeczy rozwlekłymi utworami prawniczymi, których objętość obejmuje nieraz kilkanaście stron... Gdy obywatel bierze taką ustawę lub zarządzenie do ręki, czuje się zagubiony. Utwierdza się w przekonaniu, że jest bezbronny wobec urzędnika. Władza jawi mu się jako jakaś niezrozumiała, złowroga siła. No, a jeszcze dodać niespójność prawa, a także działanie prawa wstecz. Otóż chcę powiedzieć, że jeżeli ktoś będzie podejmował zarządzenia czy uchwały z mocą działania wstecz, to niech się zastanowi nad swoją przyszłością”.</u>
+          <u xml:id="u-66.60" who="#AlfonsKlafkowski">W nawiązaniu do tych stwierdzeń warto dodać, że orzecznictwo Trybunału wiele razy zajmowało się problemem działania ustawy wstecz w kontekście związków tego szkodliwego zjawiska z Konstytucją. Trybunał stwierdził, że chociaż zasada niedziałania ustawy wstecz nie została wyrażona wprost w Konstytucji, to jednak należy ją wyprowadzić w zasady -praworządności oraz z zasady zaufania obywateli do państwa, a więc tej zasady, która leży u podstaw wielu norm Konstytucji. Trybunał przyjął, że podstawową zasadą, którą ma urzeczywistnić prawo, jest warunek stabilności praw gwarantowanych przez ustawy i związanego z tym bezpieczeństwa prawnego obywateli. Wyraża je i chroni niewątpliwie zasada niedziałania prawa wstecz.</u>
+          <u xml:id="u-66.61" who="#AlfonsKlafkowski">Piąty i ostatni problem to niektóre przejawy skuteczności pracy Trybunału Konstytucyjnego. „Słownik języka polskiego” określa termin — skuteczny — jako „dający pozytywne, pożądane wyniki, wywołujący oczekiwany skutek”. Ta definicja zawiera dwa aspekty: pierwszy — to wyniki bezpośrednie, drugi aspekt — to oczekiwanie na skutek.</u>
+          <u xml:id="u-66.62" who="#AlfonsKlafkowski">Skuteczność działania Trybunału można rozpatrywać w tych dwóch aspektach. Oczywiście przy zastrzeżeniu, że te spostrzeżenia obejmują pracę Trybunału w okresie trzech lat jego istnienia oraz że jest to praca wykonana przez zespół w pełnym składzie, a więc przez 12 sędziów Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.63" who="#AlfonsKlafkowski">Trzeba też dodać, że ani Trybunał, ani inne organy państwowe czy też placówki naukowe nie badały dotychczas skuteczności działania Trybunału Konstytucyjnego, chociażby tylko w sferze tworzenia i porządkowania prawa oraz funkcjonowania procesu legislacyjnego. Wydaje się, że warto podjąć takie badania uwzględniając także skutki społeczne i inne.</u>
+          <u xml:id="u-66.64" who="#AlfonsKlafkowski">Dające się ująć liczbowo, bezpośrednie skutki działalności Trybunału w dziedzinie stanu aktów normatywnych oraz ich udokumentowany wykaz jest zawarty w druku sejmowym nr 464.</u>
+          <u xml:id="u-66.65" who="#AlfonsKlafkowski">W 1988 roku na 165 zbadanych przepisów nie potwierdzono zarzutów tylko wobec 12 przepisów, występujących w różnych aktach prawnych. Warto zauważyć, że w ostatnich trzech latach 80% zbadanych przepisów prawa zostało uznanych bądź za niezgodne z aktami prawnymi wyższego rzędu, bądź za niespójne z nimi.</u>
+          <u xml:id="u-66.66" who="#AlfonsKlafkowski">W okresie minionych trzech lat Trybunał uchylił — bądź nakazał zmianę przez właściwe organy — łącznie 52 przepisy prawne, w tym 35 jest jeszcze w toku postępowania przed Trybunałem, a 17 po wydaniu orzeczenia. Ponadto Trybunał, na podstawie swych orzeczeń, uchylił w drodze ogłoszenia w organach promulgacyjnych 2 przepisy, ponieważ właściwe organy nie dokonały tego w terminie, mimo prawomocnego orzeczenia Trybunału. W roku 1988 zostało uchylonych bądź zmienionych 18 przepisów, w tym 3 wskutek sygnalizacji Trybunału. W jednym wypadku dotyczyło to przepisów ustawy zmienionych na skutek sygnalizacji przekazanej Marszałkowi Sejmu.</u>
+          <u xml:id="u-66.67" who="#AlfonsKlafkowski">Te dane statystyczne określają zasięg bezpośredniej skuteczności działania Trybunału, a trzeba pamiętać, że każdy przepis zawiera regulację dotyczącą nieraz wielu tysięcy obywateli oraz ważnych interesów państwowych i społecznych. Ocena skuteczności Trybunału nie może być dokonywana jedynie w oparciu o kryteria statystyczne, a zwłaszcza o liczbę rozpatrywanych spraw, która zresztą nie jest mała i wykazuje systematyczny wzrost. Decyduje bowiem ranga i szeroki zasięg społeczny kwestionowanych przepisów. Tego rodzaju rozstrzygnięcia Trybunału umacniają wiarygodność naszego systemu prawnego i zaufanie do państwa. Orzecznictwo Trybunału stanowi jedną z gwarancji funkcjonowania życia publicznego zgodnie z nadrzędnymi konstytucyjnymi zasadami ustroju.</u>
+          <u xml:id="u-66.68" who="#AlfonsKlafkowski">Wymownym tego wyrazem jest informacja Biura Prasowego Rządu opublikowana dnia 2 stycznia 1989 r. pt: „96 dni Rządu Premiera Mieczysława Rakowskiego. Decyzje podjęte w 1988 r.”. Jak wynika z tej informacji na ogółem 55 decyzji Rządu o doniosłym zasięgu społeczno-prawnym, znaczna ich część jest związana z działalnością Trybunału.</u>
+          <u xml:id="u-66.69" who="#AlfonsKlafkowski">Jeśli chodzi o drugi aspekt, czyli o długofalową skuteczność działania Trybunału, to należy wskazać na wypracowanie przez Trybunał szeregu reguł dla praktyki legislacyjnej, która musi odpowiadać przepisom Konstytucji i ustaw. Wiele takich reguł już ustalono w oparciu o dotychczasowe orzecznictwo Trybunału. Są one szczegółowo przedstawione w druku sejmowym nr 464, w części II pt. „Zmiany w przepisach dokonane w wyniku orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego” oraz w części VI pt. „Spostrzeżenia dotyczące procesu tworzenia prawa”. Szczególną wartość mają te elementy orzecznictwa Trybunału, które ustalają wykładnię przepisów Konstytucji. Są to kwestie węzłowe dla Trybunału Konstytucyjnego.</u>
+          <u xml:id="u-66.70" who="#AlfonsKlafkowski">Istota rzeczy polega na tym, aby tego rodzaju reguły zostały wdrożone do powszechnej praktyki organów stanowiących prawo, w tym również dla Sejmu. Służą temu celowi szczególne kontakty Trybunału Konstytucyjnego z niektórymi organami Sejmu, a zwłaszcza z Komisją Prac Ustawodawczych, Komisją Administracji, Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości oraz Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Warto również dodać, że na życzenie Klubu Poselskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przedstawiliśmy na plenarnym posiedzeniu tego Klubu udokumentowany źródłowo referat pt. „Informacja o przyczynach i skutkach uchylonych przez Trybunał Konstytucyjny przepisów, których stroną był Rząd, łącznie ze skutkami prawnymi”.</u>
+          <u xml:id="u-66.71" who="#AlfonsKlafkowski">Kończąc te uwagi pragnę podkreślić, że ustawowe zadania Trybunału Konstytucyjnego stanowią proces, na który składają się liczne i różnorodne linie postępowania. Naszą troską jest, ażeby był to normalny proces. Trybunał Konstytucyjny utrwala w sposób bezwzględny zasadę nadrzędności Konstytucji i ustawy. Wykonując swoje zadania ustawowe Trybunał bardzo często stwierdza, że nie jest osamotniony w swej pracy. Ma to tym bardziej doniosłe znaczenie, że praca Trybunału Konstytucyjnego wymaga rozległych i złożonych badań. Sama nazwa Trybunału wiąże go bezpośrednio z Konstytucją. A przecież każda konstytucja jest nie tylko podstawowym aktem prawnym państwa, jest również programem politycznym państwa. Dziękuję.</u>
           <u xml:id="u-66.72" who="#komentarz">(Oklaski)</u>
         </div>
         <div xml:id="div-67">